PAŃ STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś RODOWISKA OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz BIAŁA (905) Warszawa 2004 Autorzy: Krzysztof Horbowy *, Elżbieta Gawlikowska *, Józef Lis *, Anna Pasieczna *, Stanisław Wołkowicz * Krystyna Bujakowska **, Grażyna Hrybowicz **, Krystyna Wojciechowska ** Główny koordynator MGGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska ** Redaktor regionalny: Jacek Koźma ** we współpracy z Krzysztofem Seifertem ** Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska ** * - Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** - Przedsiębiorstwo Geologiczne POLGEOL S.A., ul. Berezyńska 39, 03-908 Warszawa ISBN 83-7372-176-2 Copyright by PIG and MŚ, Warszawa 2004 Spis treści I. Wstęp – Krzysztof Horbowy.................................................................................. 3 II. Charakterystyka geograficzno-gospodarcza – Krzysztof Horbowy....................... 3 III. Budowa geologiczna – Krzysztof Horbowy........................................................... 6 IV. Złoża kopalin – Krzysztof Horbowy...................................................................... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin. – Krzysztof Horbowy.................................... 12 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin – Krzysztof Horbowy................. 14 VII. Warunki wodne – Krzysztof Horbowy................................................................... 16 1. Wody powierzchniowe...................................................................................... 16 2. Wody podziemne............................................................................................... 17 VIII. Geochemia środowiska 1. Gleby – Józef Lis, Anna Pasieczna ................................................................... 20 2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach – Stanisław Wołkowicz.................. 23 IX. Składowanie odpadów - Krystyna Bujakowska, Grażyna Hrybowicz, Krystyna Wojciechowska ............................................... 25 X. Warunki podłoża budowlanego – Krzysztof Horbowy.......................................... 31 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – Elżbieta Gawlikowska...................................... 32 XII. Zabytki kultury – Krzysztof Horbowy................................................................... 35 XIII. Podsumowanie Krzysztof Horbowy....................................................................... 36 XIV. Literatura............................................................................................................... 38 I. Wstęp Przy opracowywaniu arkusza Biała Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) wykorzystano materiały archiwalne arkusza Biała Mapy geologiczno–gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (MGGP), wykonanej w roku 1998 w Przedsiębiorstwie Geologicz- nym S.A. w Krakowie (Łągiewka, 1998). Niniejsze opracowanie powstało w oparciu o in- strukcję opracowania i aktualizacji MGGP (Instrukcja... , 2002). Mapa geośrodowiskowa zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyj- nych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (obecnie tematyka geochemii środowiska), warunki podłoża bu- dowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa jest przeznaczona głównie do praktycznego wspomagania regionalnych i lokalnych działań gospodarczych, planowania przestrzennego w zakresie wykorzystania i ochrony złóż oraz środowiska przyrodniczego. W opracowaniu wykorzystano zarówno materiały publikowane i archiwalne, jak i wyniki wizji terenowych, konsultacji i uzgodnień przeprowadzonych w przedsiębiorstwach i urzędach województwa opolskiego. Dane dotyczące złóż kopalin zostały zestawione na kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych, ściśle związanej z realizacją Mapy geośrodowiskowej Polski. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Biała wyznaczają współrzędne geograficzne: 17° 30' - 17° 45' długości geograficznej wschodniej oraz 50° 20' - 50° 30' szerokości geograficznej północnej. Administracyjnie cały obszar arkusza należy do województwa opolskiego, obejmując częściowo terytoria gmin Biała, Korfantów, Lubrza, Prudnik oraz w bardzo małej części gmi- nę Łambinowice. Prawa miejskie posiadają Korfantów i Biała. Według podziału Polski na jednostki fizycznogeograficzne (Kondracki, 1998), obszar arkusza Biała położony jest na Niżu Środkowoeuropejskim, w południowej części makroregionu Nizina Śłąska, w obrębie którego w granicach obszaru arkusza wyróżnić można mezoregiony: Równina Niemodlińska (pół- nocna część obszaru arkusza), fragment Kotliny Raciborskiej (część środkowowschodnia) oraz Płaskowyż Głubczycki (środkowa i południowa część) (fig. l). Równina Niemodlińska na omawianym obszarze stanowi płaską lub lekko falistą po- wierzchnię. Przeważają tu tereny piaszczyste na sandrach i kemach zlodowaceń środkowo- polskich. Deniwelacje terenu kształtują się w granicach 30 metrów. 3 Fig. 1. Położenie arkusza Biała na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998) 1 – granica prowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu, 4 – granica państwa Prowincja: Niż Środkowoeuropejski Podprowincja: Niziny Środkowopolskie Makroregion: Nizina Śląska Mezoregiony: 318.52 – Pradolina Wrocławska, 318.533 – Równina Grodkowska, 318.54 – Dolina Nysy Kłodzkiej, 318.55 – Równina Niemodlińska, 318.58 – Płaskowyż Głubczycki, 318.59 – Kotli- na Raciborska Prowincja: Masyw Czeski Podprowincja: Sudety z Przedgórzem Sudeckim Makroregion:– Przedgórze Sudeckie Mezoregion: 332.17 – Przedgórze Paczkowskie Makroregion: Sudety Wschodnie Mezoregiony: 332.61 – Góry Złote, 332.63 – Góry Opawskie Kotlina Raciborska stanowi najniżej położony teren na obszarze arkusza. Wypełnione piaskami dno kotliny leży poniżej 200 m n.p.m. Elementem ożywiającym krajobraz są rozle- głe, łagodnie wcięte, podmokłe i płaskie doliny przepływających tu cieków wodnych. Prze- waża rzeźba pagórkowata, falista, a deniwelacje wynoszą około 15 metrów. 4 Płaskowyż Głubczycki na obszarze arkusza charakteryzuje się największym urozmaice- niem i zróżnicowaniem ukształtowania pionowego terenu. Wysokości bezwzględne kształtują się od 200 m n.p.m. w części wschodniej, do około 300 m n.p.m, w części zachodniej. Jego morfologię cechuje występowanie licznych, rozległych i płaskich pagórków o stromo opada- jących zboczach. Typową cechą tego mezoregionu jest rozczłonkowanie pokrywy utworów lessowych i lessowatych szeregiem dolin zarówno suchych jak i z ciekami wodnymi. Głów- nymi rzekami są Biała i Ścinawa Niemodlińska, wcinające się głęboko w pokrywę lessową, tworząc doliny o stromych zboczach, o nachyleniach przekraczających niekiedy 15°. Generalnie, powierzchnia terenu objętego arkuszem podnosi się od strony północno- wschodniej ku południowemu zachodowi. Deniwelacja terenu wynosi około 120 m, przy czym najniżej położone są tereny znajdujące się w obrębie Kotliny Raciborskiej w okolicach miejscowości Łącznik i Chrzelice, a największą wysokość osiągają tereny położone na Pła- skowyżu Głubczyckim w okolicach Rudziczki i Włóczna. Gleby występujące na obszarze arkusza Biała należą w przeważającej większości do gleb chronionych o wysokich klasach bonitacyjnych. W jego części północno-zachodniej i zachodniej pokrywę glebową stanowią głównie gleby brunatne wyługowane, wykształcone z glin średnich pylastych oraz pseudobielicowe wytworzone z glin ciężkich i iłów pylastych. W części środkowej, wschodniej i południowej dominują czarnoziemy zdegradowane wy- kształcone na utworach lessowych ilastych, a także gleby brunatne wyługowane wytworzone z glin pylastych. W dolinach rzecznych oraz w dolinach mniejszych cieków i w obniżonych miejscach o słabym odpływie wód (północno-wschodnia część obszaru arkusza), występują zabagnienia, a przeważającym typem gleb są torfy, mady brunatne i czarne ziemie, wykształ- cone z namułów rzecznych, w większości nadmiernie zawilgocone. Według podziału klimatycznego część południowo-zachodnia obszaru należy do dziel- nicy podsudeckiej gdzie średnia roczna temperatura powietrza wynosi 8°C, czas zalegania pokrywy śnieżnej waha się od 60 do 90 dni, a długość okresu wegetacyjnego wynosi od 200 do 220 dni. Część północno-wschodnia należy do dzielnicy wrocławskiej (nadodrzańskiej), w obrębie której średnia roczna temperatura powietrza wynosi 8,7°C, czas zalegania pokrywy śnieżnej waha się od 50 do 60 dni, a długość okresu wegetacyjnego wynosi 225 dni. Średnio- roczna suma opadów atmosferycznych waha się od 700 mm dla Płaskowyżu Głubczyckiego do 650 mm dla Równiny Niemodlińskiej i Kotliny Raciborskiej. Na całym obszarze dominują wiatry zachodnie, w północno-wschodniej części również z południa. Średnia prędkość wia- trów wynosi od 3 do 5 m/s. 5 Na obszarze arkusza dominuje gospodarka rolna. Sprzyja temu powszechne występowanie bardzo urodzajnych gleb pszenno-buraczanych. Indywidualna produkcja rolnicza wiąże się z uprawą zbóż i roślin okopowych oraz z sadownictwem i ogrodnictwem. Przemysł tego ob- szaru jest słabo rozwinięty. Koncentruje się głównie w dwóch miastach. W Korfantowie między innymi znajduje się fabryka obuwia oraz wytwórnia mebli. W Białej znajdują się: rozlewnia wód mineralnych, zakłady przemysłu drzewnego, cegielnia, betoniamia. Ponadto w takich miejscowościach jak: Ścinawa Nyska, Chrzelice, Krobusz, Rostkowice, Kolnowice, Mokra, Piorunkowice, Lubrza, Korfantów zlokalizowane są fermy hodowlane. Przemysł wydobyw- czy reprezentowany jest przez trzy czynne kopalnie odkrywkowe: jedną surowców ilastych ceramiki budowlanej