Memoires 1925-1953 Willem Oltmans bron Willem Oltmans, Memoires 1925-1953. In den Toren, Baarn 1985 Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/oltm003memo01_01/colofon.php © 2013 dbnl / Willem Oltmans Stichting 4 Voor mijn lieve ouders Willem Oltmans, Memoires 1925-1953 7 Oorsprong (1925-1936) De overheersende herinnering aan mijn jeugd is er één van gevoelens van contactloosheid en eenzaamheid. De mogelijkheden tot heilzame communicatie waren in alle toonaarden fysiek en materieel aanwezig. Bijna alles mocht. Bijna alles kon. En toch voelde ik me alsof ik zonder naaste familie en alléén leefde. ‘We zijn allemaal essentieel alléén,’ noteerde H.G. Wells in zijn auto-biografie, ‘zowel in ons zenuwgestel als in onze beenderen.’ Als kind ben je je die wijsheid niet bewust en hunker je naar intiem contact. Je zoekt een mentale paraplu tegen de onbekende, vreemde buitenwereld. Wij woonden in een landhuis, ‘De Horst’ in Bosch en Duin, tussen Bilthoven en Zeist. De villa was gebouwd door de architect Karel de Bazel. Er behoorden enkele hectaren bebost en heuvelachtig terrein bij. Er was een vijver met een fontein. Onder een steen zat een kraan, waarmee een waterval kon worden aangedraaid. Er was een moestuin met een krakende waterput. Er was een gaard met vruchtbomen en vruchtstruiken, tot en met kruisbessen en rode bessen toe. ‘De Horst’ was een ouderwetse buitenplaats. Een halve eeuw later beleef ik die herinnering als een sprookje. Het lijkt haast onwerkelijk, dat het echt allemaal heeft bestaan en deel uitmaakte van die eerste cruciale jaren. Naast de entrée, aan het begin van de oprijlaan, woonde de tuinman, soms chauffeur, met zijn gezin. Tegenover dit bijgebouw lag de garage. Toen ik klein was stonden er twee Cadillacs in geparkeerd. Mijn vader, Antonie Cornelis Oltmans, was in die dagen advocaat en procureur te Amsterdam. Hij hield kantoor aan de Heerengracht. Hij was bovendien op 17 juni 1919 afgestudeerd als scheikundig ingenieur te Delft. Mijn moeder, Alexandrine van der Woude, was een al even erudiete ouder. Zij liep het gymnasium af in Maastricht, het conservatorium in Luik voor altviool en zij studeerde klassieke letteren aan de Universiteit van Amsterdam. Zij hield intens veel van muziek. Zij bespeelde behalve de alt en de viola d'amore, eveneens de piano. Ik herinner me, hoe zij zichzelf in de muziek- Willem Oltmans, Memoires 1925-1953 8 kamer op haar Pleyel vleugel begeleidde in liederen van Schumann, Grieg of Fauré. Mijn oudere broer, Hendrik Alexander, in 1923 geboren, had een kamer halverwege de derde etage. Mijn jongere broer, Rudolf Theodoor, in 1928 geboren, en ik, Willem Leonard uit 1925, hadden kamers op de tweede etage. Hier waren ook de slaapkamer van mijn ouders, een speelkamer, een linnenkamer, een badkamer en een logeerkamer. Bij mij stond een Pleyel piano, waar ik vooral in de oorlogsjaren veel op zou spelen. Het huis was ruim. Wanneer er tegelijkertijd beneden en boven werd gemusiceerd, stoorde men elkaar niet. Het inwonende personeel had de derde etage voor zichzelf. De jeugdjaren en wat toen gebeurde vormen de sleutel tot begrip voor wat in het latere leven van een mens wordt. Men dankt de erkenning van deze fundamentele waarheid voornamelijk aan het baanbrekende werk van de Weense psychiater Sigmund Freud. Wanneer ik dus, zoals nu, graaf in de herinnering van mijn ‘inner scrapbook’ realiseer ik me, dat die eerste jaren werden gekenmerkt door een gevoel van gebrek aan geborgenheid, niet in materiële zin, maar als kind. De afstand tussen mijn lieve ouders en mezelf leek eindeloos. Zij waren de enige vertrouwde personen om me heen, maar voor mijn gevoel bleven mijn vader en moeder toch ‘vreemden’. Mij is meer dan eens verteld, dat ik als baby, in tegenstelling tot mijn broers, obstinaat was. Ik mepte het bord pap uit de handen van mijn moeder om het voedsel vervolgens in volmaakte rust van de kinderjuffrouw tot me te nemen. Het leek soms of ik met juffrouw Van Riet affectievere betrekkingen onderhield dan met mijn moeder. Ik vroeg mijzelf later dan ook dikwijls af, hoe het schrijnende verdriet van toen precies is begonnen en of ik zelf niet een vervelend en dwarsliggend kereltje was geweest. Hoe komt het, dat een baby de moeder verwerpt? De Zwitserse psycho-analytica Alice Miller heeft veel van haar werk gericht op de oorsprong van het leven, op de trauma's die de mens vanaf de kinderjaren met zich meedraagt. Juist omdat men een aangeboren angst heeft om deze jaren, die dikwijls bezaaid zijn met emotionele landmijnen, te betreden of nog eens grondig te reconstrueren, stort menig psychisch kaartenhuis van mensen zelfs op oudere leeftijd alsnog ineen. Ook Jean Piaget, de kinder-psycholoog, en Jerome Kagan, de ontwikkelings-psycholoog van de Harvard Universiteit hebben in hun werken menig voor mij verborgen gebleven emotioneel projectiel opgeruimd. Zo schreef Alice Miller eens: ‘De moeder staart naar de baby, die Willem Oltmans, Memoires 1925-1953 9 zij in de armen houdt. De baby kijkt op zijn beurt naar de moeder en vindt zichzelf in haar terug. Dat wil zeggen: mits de moeder ook werkelijk naar het unieke, kleine, hulpeloze wezentje kijkt en niet bezig is alles van zichzelf in het kind te projecteren, zoals haar eigen verwachtingen, angsten of plannen voor haar kind. Want in dát geval zal de baby niet zichzelf in zijn moeders gezicht vinden, maar juist haar eigen met zichzelf in de knoop zitten aanvoelen.’1. De zin, die hier dan op volgt, lijkt me in dit verband het belangrijkste; ‘Dit kind zal in het laatste geval namenlijk zonder spiegel blijven en zal voor de rest van zijn leven tevergeefs naar een spiegelbeeld blijven zoeken.’ Bijna zestig jaar ná het de pap uit de hand slaan, ben ik me gaan afvragen of die eerste botsingen met mijn moeder inderdaad hier werden verklaard. Ook al stelde professor Kagan nog onlangs, dat men een minder acceptabele verklaring kent voor de ontwikkeling van de menselijke psychologie, dan voor de levenscyclus van een fruitvlieg, ergens zal men een begin moeten maken. Dus: ben ik inderdaad, door een gebroken spiegelbeeld met mijn moeder, in die eerste jaren als Sisyphus veroordeeld geweest, om steeds weer op weg te zijn geweest naar een uiteindelijke illusie, waarvan bij voorbaat vast stond, dat zij in strijd was met de werkelijkheid? Want vast staat, dat ik een leven lang op zoek was naar volmaakt vertrouwen, misschien zelfs naar geloof in één medemens, zij het een man of een vrouw. Alle verwoede pogingen één relatie in totale overgave tot stand te brengen, zouden telkens weer in een stroom van tranen mislukken. Een echt opgaan in een ander zou een onvervulde wens blijven, zo zelfs, dat ik op een bepaald moment in mijn leven het rusteloos zoeken naar een werkelijk ‘attachment’ tot een ander heb laten varen. De analyticus John Bowlby heeft een trilogie aan dit onderwerp gewijd. In deel drie noteerde hij: ‘Intieme bindingen zijn het middelpunt waaromheen het leven van een persoon zich afspeelt, niet alléén wanneer hij nog een baby, een dreumes of een adolescent is, maar dit geldt evenzeer voor jaren van mentale rijpheid en zelfs tot op hoge leeftijd.’2. Met Bowlby geloof ik, dat de meest omvattende ervaring, die een mens zou moeten kunnen beleven, het in liefde in elkaar opgaan van twee verwante zielen zou moeten zijn. Ik ben er niet in geslaagd dit ideaal - of is het een illusie? - ooit te verwezenlijken. 1. ‘Prisoners of Childhood’, Basic Books, New York (1981), pag. 32. 2. ‘Loss, Sadness & Depression’, Vol. III, New York, Basic Books, pag. 442. Willem Oltmans, Memoires 1925-1953 10 Pas nu besef ik, dat ik misschien mijn hele leven heb geprobeerd in enigerlei vorm die gemankeerde moederliefde terug te vinden. Deed juist het Milleriaanse gebroken spiegelbeeld uit mijn prille jaren me als een razende roland op jacht gaan naar de perfecte intimiteit? Dr. Miller wees er bijvoorbeeld ook op, hoe noodzakelijk het was, dat ouders zelf onder evenwichtige omstandigheden waren opgegroeid, opdat zij hun kinderen een gezond narcisme zouden kunnen meegeven. Maar hoeveel vaders en moeders hebben respect en tolerantie voor hun kinderziel moeten missen? Hoeveel moeders zullen zich, als gevolg van eigen negatieve jeugdervaringen, onzeker en als gebrekkig spiegelbeeld jegens hun kinderen opstellen? Zulke moeders zullen voor het behoud van hun eigen narcistisch evenwicht op onnatuurlijke wijze afhankelijk zijn van de wijze waarop één kind, of soms ook meerdere kinderen, zich gedragen. Sommige van deze moeders zullen hun onzekerheid achter een bikkelharde façade proberen te verbergen. Het kind wordt dan, van achter een psychisch rookgordijn, autoritair benaderd. In extreme gevallen zal de moeder zich totalitair jegens het kind opstellen. Pas veel en veel later in mijn leven ben ik gaan inzien, dat de scheve relatie met mijn ouders uit de tijd op ‘De Horst’ ten nauwste verband heeft gehouden met hun eigen trieste jeugdervaringen. Dat zij zich krampachtig jegens ons gedroegen, was het gevolg van de psychische averij, die zij hadden opgelopen lang vóórdat mijn broers en ik embryo's waren geworden. Een kind heeft voor het ontwikkelen van een gevoel van eigenwaarde nodig, dat het vooral door de moeder wordt gerespecteerd en bemind in overeenstemming met eigen aard en karakter. Wanneer de relatie moeder-kind echter vrijwel permanent is gestoord, kan bij het kind een ernstige psychische ontsporing ontstaan. De jongen, die vanaf de wieg onvoorstelbaar veel affectie tekort is gekomen, zal bijvoorbeeld bij het opgroeien onoverkomelijke communicatieproblemen krijgen. Hij zal mogelijk eerst bewust en later onbewust toch steeds weer op de ouders terugvallen. Pijnlijke eenzaamheidsgevoelens binnen het ouderlijk huis kunnen tot afzondering binnen het IK leiden. Een dergelijk ernstig, diep emotioneel probleem zal dan in analyse bewust moeten worden gemaakt. Maar hoe dikwijls, aangenomen dat de behandeling slaagt, is dan reeds een belangrijk deel van het leven vernield? Het tragische bij gestoorde moeder-kind relaties is, dat het absoluut niet betekent, dat de moeder haar kind niet met haar hele Willem Oltmans, Memoires 1925-1953 11 hart innig lief zou hebben gehad.