INSTYTUT HISTORII NAUKI POLSKIEJ AKADEMII NAUK ZESPÓŁ HISTORII KARTOGRAFII WOJEWÓDZKA I MIEJSKA BIBLIOTEKA PUBLICZNA IM. ZBIGNIEWA HERBERTA W GORZOWIE WLKP. Gorzów Wlkp. 2009 Copyright ©: Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Zbigniewa Herberta w Gorzowie Wlkp. Redakcja: Edward Jaworski, Radosław Skrycki Korekta tekstu: Anna Sokółka, Danuta Zielińska Projekt okładki: Zbigniew Olchowik Opracowanie techniczne: Sebastian Wróblewski ISBN 978-83-928846-4-4 Wydawca: Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Zbigniewa Herberta w Gorzowie Wlkp. ul. Sikorskiego 107, 66-400 Gorzów Wlkp. tel. 095 727 70 71, fax 095 727 80 40 e-mail: [email protected] www.wimbp.gorzow.pl Druk: Sonar Sp. z o.o. ul. Kostrzyńska 89 66-400 Gorzów Wlkp. Materiały z konferencji naukowej Gorzów Wielkopolski, 26 listopada 2009 r. Spis treści Edward Jaworski Wstęp ..................................................................................................... 7 Małgorzata Barczyńska-Kowańdy Zbiory kartograficzne Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Gorzowie Wielkopolskim .................................................................. 9 Jarosław Łuczyński Północne i północno-zachodnie pogranicze na szesnastowiecznych mapach Polski i jej sąsiadów ................................................................. 21 Bogusław Czechowicz GRÜNDLICH UND GENAU DURCHSUCHTER ODERSTROM... O mapie dorzecza Odry gruntowniej i dokładniej ................................. 51 Radosław Skrycki Personifikacje Odry w kartografii .......................................................... 61 Andrzej Konias Śląsk w kartografii fryderycjańskiej XVIII wieku ................................. 73 Kazimierz Kozica Śląsko-wielkopolski epizod graniczny w Dolinie Baryczy z XVIII w. na dawnych mapach Śląska z tego okresu ............................................. 91 Krzysztof Strzelecki Przestrzeń miasta Słupska w dawnej kartografii pruskiej ...................... 109 Krystyna Szykuła Historyczne aspekty zachodnich ziem dzisiejszej Polski na przykładzie wybranych kartografików w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu ............................................ 127 7 WSTĘP Przekazujemy Państwu materiały z konferencji naukowej Cartographia confinium. Zachodnie i północne ziemie Rzeczypospolitej w dawnej karto- grafii, która odbyła się w Wojewódzkiej i Miejskiej Bibliotece Publicznej im. Zbigniewa Herberta w Gorzowie Wlkp. 26 listopada 2009 roku. Została ona zorganizowana pod patronatem Marszałka Województwa Lu- buskiego Marcina Jabłońskiego wspólnie z Instytutem Historii Polskiej Aka- demii Nauk – Zespołem Historii Kartografii w Warszawie. Jest to pierwsza tego typu konferencja naukowa zorganizowana na Zie- mi Lubuskiej. Odpowiada ona na zapotrzebowanie społeczeństwa w zakresie poznawania historii tych ziem. W wyniku decyzji, które zapadły w Jałcie i Poczdamie, Polska utraciła w 1945 roku Kresy Wschodnie, w zamian otrzymując dzisiejsze Ziemie Pół- nocne i Zachodnie. Kształtujące się na tych terenach w procesie przesiedleń, migracji i pro- cesów asymilacyjnych społeczeństwo stworzyło nową jakość. Po wejściu do Unii Europejskiej nastąpił powrót do tradycji i wartości kulturowych po- szczególnych grup narodowościowych i etnicznych. Wśród pokoleń Polaków urodzonych na tych ziemiach bardzo mocno zaznacza się poczucie przyna- leżności do tzw. „małej ojczyzny”, co przejawia się w dążeniu do poznawa- nia historii, kultury i obyczajów ludzi tu kiedyś mieszkających oraz tradycji, obyczajów i języków ludzi, których los historii „ rzucił” na Ziemie Zachodnie i Północne Polski. Z uwagi na fakt, iż Gorzów Wlkp. nie ma uczelni wyższej o profilu hu- manistycznym, Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Zbigniewa Herberta w Gorzowie Wlkp. gromadzi zbiory związane z historią i kulturą dawnej Nowej Marchii. Jednocześnie od 8 kwietnia 2003 roku prowadzimy wspólnie z partnera- mi niemieckimi i polskimi cykl wykładów i spotkań naukowych pod hasłem: Nowa Marchia ‒ prowincja zapomniana – wspólne korzenie, których celem jest ukazanie bez zakłamań i białych plam historii ziemi, na której przyszło nam żyć, uczyć się i pracować. 8 Do chwili obecnej zorganizowaliśmy 66 sesji oraz wydaliśmy 8 zeszytów naukowych z tych spotkań. Ponadto od 2006 roku nakładem naszej Biblioteki ukazały się 4 pozycje naukowe w serii Z dziejów Regionu Lubuskiego. Obok licznego księgozbioru i czasopism Wojewódzka i Miejska Biblio- teka Publiczna im. Zbigniewa Herberta w Gorzowie Wlkp. posiada jeden z największych w Polsce, liczący 112 pozycji z XVI-XVIII wieku, zbiór karto- grafii dotyczący Nowej Marchii. 57 map i planów bitew zostało zakupionych ze środków finansowych przekazanych przez Prezydenta Miasta Tadeusza Jędrzejczaka, dzięki czemu do gorzowskiej książnicy trafił unikatowy w skali naszego kraju zbiór. Część tego zbioru prezentujemy na wystawie towarzy- szącej dzisiejszej konferencji. W swoich referatach autorzy na tle nowożytnej kartografii Europy Środ- kowej ukazują zjawiska i elementy prowadzonej polityki, ideologię i kierunki ekspansji naszych sąsiadów: Czech, Śląska, Niemiec, Brandenburgii, Pomorza i Prus względem Polski, jak również między sobą. W opracowaniach pokazane są również kierunki ekspansji poszczegól- nych dynastii, np.: Luksemburgów, Wettinów, Wittelsbachów, Hohenzoller- nów w kierunkach północ-południe i odwrotnie oraz zachód-wschód, dotyczy to również Polski i Litwy. Przedstawiono też rozwój kartografii przeznaczonej do celów wojskowych i to zarówno w kwestiach rysowania map, jak i planów twierdz oraz bitew (do celów strategicznych). W wielu referatach omówiono występujące elementy związane z per- sonifikacją rzek i ich dorzeczy oraz zastosowaną symbolikę państwową lub dynastyczną, np.: orły pruskie, elektorskie, polskie czy herby litewskie, czeskie, stosując różne, określone historycznie nazwy ziem oraz miast. Sądzę, iż przedstawione materiały wzbogacą naszą wiedzę o zmieniającej się historii Północnych i Zachodnich Ziem naszej Ojczyzny. Pragnę w tym miejscu serdecznie podziękować wszystkim autorom wy- stąpień i tekstów: Małgorzacie Barczyńskiej-Kowańdy, dr. Bogusławowi Cze- chowiczowi, prof. dr. hab. Andrzejowi Koniasowi, dr. Kazimierzowi Kozicy, dr. Jarosławowi Łuczyńskiemu, dr. Radosławowi Skryckiemu, Krzysztofowi Strzeleckiemu i Krystynie Szykule. Szczególne słowa uznania i podziękowania za wkład pracy w przygoto- wanie oraz prowadzenie konferencji należą się dr. Radosławowi Skryckiemu, który swoją wiedzą i zaangażowaniem znacząco przyczynił się do odbycia tej konferencji. Edward Jaworski Dyrektor Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Zbigniewa Herberta w Gorzowie Wlkp. Małgorzata Barczyńska-Kowańdy Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Gorzowie Wlkp. Zbiory kartograficzne Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Zbigniewa Herberta w Gorzowie Wielkopolskim Historia zbiorów kartograficznych Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Gorzowie Wlkp. sięga zaledwie początków lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia. Wzrost zainteresowania użytkowników Biblioteki źródłami dokumentującymi przeszłość kulturową regionu sprawił, iż książnica podjęła szerokie działania mające na celu zaspokojenie potrzeb źródłowych i informa- cyjnych w tym zakresie. Na drodze zakupów antykwarycznych i aukcyjnych oraz darów pozyskiwano nie tylko wydawnictwa książkowe, ale także zbiory specjalne, w tym współczesne arkusze map i planów (ponad 800 wol.) oraz stare mapy (ok. 80 wol.)1, dotyczące w większości historycznej Nowej Marchii (po- łudniowej część obecnego województwa zachodniopomorskiego oraz północ- nej części województwa lubuskiego). W zbiorach kartograficznych znajdują się również atlasy z końca XIX i początku XX wieku. Obok niemieckojęzycznych (np. Meyers Grosser Hausatlas […] Hrsg. von Edgar Lehamnn. Leipzig, Bi- bliographisches Institut, 1938, KG708; F. W. Putzgers Historischer Schul-Atlas zur alten, mittleren und neuen Geschichte. Bearb. u. hrsg. von Alfred Baldamus, Ernst Schwabe und Friedrich Neubauer. 35 Aufl. Bielefeld-Leipzig, Velhagen und Klasing, 1911, KG745) są wydawnictwa polskie (np. opracowane i wyda- ne przez znakomitego kartografa ‒ Eugeniusza Romera, twórcy polskiej karto- grafii: Geograficzno-statystyczny atlas Polski, Warszawa-Kraków, Gebethner i Wolff, 1916, KG721; Powszechny atlas geograficzny, wyd. 2 ze skorowidzem nazw, Lwów-Warszawa, Książnica-Atlas, 1934, KG737). Twórcom i kontynuatorom historycznej kolekcji kartografii przyświeca zamysł, by tworzyć warsztat badawczy niezbędny dla badań nad dziedzic- twem regionalnym. Przegląd dawnej kartografii, na której można prześledzić ewolucje kartograficznego obrazu Nowej Marchii to unikatowy zbiór w skali naszego kraju. Jego znaczną część (ponad 50%) stanowią cenne i ciekawe mapy pozyskane dzięki funduszom z budżetu Miasta Gorzowa Wlkp. Granice chronologiczne kolekcji wyznaczają: koniec XVI i początek XIX wieku. Wy- stępują w niej mapy luźne o różnym wizerunku i poprawności kartograficznej, 1 Zob. załącznik nr 1. 10 Małgorzata Barczyńska-Kowańdy której poziom kształtował się w zależności od rozwoju technik pomiarowych i inwencji ich twórców. Najliczniej reprezentowane są mapy ogólnogeogra- ficzne, o różnym stopniu szczegółowości, wywodzące się ze wszystkich liczących się oficyn europejskich, m.in.: Gerarda Mercatora, geografa i ma- tematyka flamandzkiego, twórcy nowego rodzaju odwzorowania kartogra- ficznego; Abrahama Orteliusa, historyka, wydawcy map, prekursora współ- czesnego atlasu świata; Joannesa Blaeu’a, amsterdamskiego kartografa i wy- dawcy, autora 12-tomowego Atlas