NA MARGINAMA: MANJINE I MEDIJI U JUGOISTO^NOJ EVROPI Sarajevo, 2010. godine Naslov: NA MARGINAMA: Manjine i mediji u jugoisto~noj Evropi Izdava~: MEDIACENTAR Sarajevo, Kolodvorska 3, 71 000 Sarajevo, Bosna i Hercegovina, www.media.ba Za izdava~a: Borislav KONTI] Uredili: Edin HOD@I], Tarik JUSI] Autori/ce: Antonija PETRI^U[I], Davor MARKO, Edin HOD@I], Helena ZDRAVKOVI]-ZONTA, Slobodanka DEKI], Tarik JUSI], Zidas DASKALOVSKI Tehni~ka urednica: \ana \IPA Prijevod: Emina TRUMI], Nazifa SAV^I] Lektura: Amela [EHOVI] Dizajn: Samira SALIHBEGOVI] [tampa: Bemust, Sarajevo Tira`: 500 primjeraka Stavovi i mi{ljenja koji su izneseni u knjizi su isklju~ivo stavovi autora i autorica i ne odra`avaju nu`no stavaove i mi{ljenja Mediacentra Sarajevo, niti njegovih donatora. CIP - Katalogizacija u publikaciji Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, Sarajevo 659.3/.4:323.15(4-12)(082) 341.234(4-12)(082) 342.7:316.347(4-12)(082) NA marginama : manjine i mediji u jugoisto~noj Evropi / [autori/ce Edin Hod`i} i Tarik Jusi} ... [et al.] ; prijevod Emina Trumi}, Nazifa Sav~i}]. - Sarajevo : Mediacentar, 2010. - 302 str. : ilustr. ; 17 cm Biografije autora: str. 261-264. - Bibliografija: str. 265-302 ISBN 978-9958-584-01-5 COBISS.BH-ID 18032134 Ova knjiga nastala je kao dio projekta „Protiv margina: Izvje{tavanje o marginaliziranim grupama„ koji je finansirala Ambasada Velike Britanije. Projekat je implementirao Mediacentar Sarajevo od decembra 2008. do maja 2010. godine. U pripremi knjige u~estvovali su Mediacentar Sarajevo i Centar za dru{tvena istra`ivanja „Analitika” www.ukinbih.fco.gov.uk www.media.ba www.analitika.ba SADR@AJ Edin HOD@I] i Tarik JUSI] MANJINE I MEDIJI U JUGOISTO^NOJ EVROPI: ME\UNARODNI STANDARDI I LOKALNE PRAKSE 7 Antonija PETRI^U[I] MANJINE I MEDIJI U HRVATSKOJ: DOSTI]I MAINSTREAM I IZBJE]I MARGINALIZACIJU 45 Helena ZDRAVKOVI]-ZONTA SRBI KAO PRIJETNJA: PRIKAZ SRPSKE MANJINE U KOSOVSKIM NOVINAMA NA ALBANSKOM JEZIKU 77 Davor MARKO MEDIJI I MANJINE U BOSNI I HERCEGOVINI 131 Zidas DASKALOVSKI MOSTOVI KOJI DIJELE: MEDIJI I MANJINE U MAKEDONIJI 177 Mima SIMI] ^UVARICA GRANICE: CELULOIDNA LEZBIJKA KAO DVOSTRUKA METAFORA U RE/KONSTRUKCIJI POSTJUGOSLAVENSKIH NACIONALNIH IDENTITETA 205 Slobodanka DEKI] 'QUEER ONLINE': QUEER ZAJEDNICA NA INTERNETU I AKTIVIZAM U HRVATSKOJ, SRBIJI I BOSNI I HERCEGOVINI 225 O AUTORICAMA I AUTORIMA 261 BIBLIOGRAFIJA 265 MANJINE I MEDIJI U JUGOISTO^NOJ EVROPI: ME\UNARODNI STANDARDI I LOKALNE PRAKSE Edin HOD@I] i Tarik JUSI] 7 Edin HOD@I] Tarik JUSI] 1. Uvod Odnos izme|u medija i razli~itih manjinskih i marginaliziranih grupa ~esto se odlikuje tenzijama, neznanjem, konfliktom i izolacijom. U odnosu izme|u manjinskih dru{tvenih grupa i medija odslikavaju se i prelamaju promjenjive pozicije stvarne i simboli~ke mo}i unutar dru{tva. Taj dinami~ni odnos usko je povezan i sa stalnim i sve br`im promjenama u na~inima komunikacije unutar slo`enih, pluralnih dru{tava u kojima se stari i novi identiteti prepli}u, sukobljavaju, razgra|uju i nanovo konstruiraju. U tom kontekstu, mo} samih medija je prije svega ’diskurzivna’ i ’simboli~ka’, a proizlazi iz ~injenice da je medijski diskurs glavni izvor znanja, stavova i ideologija (Van Dijk 2000a, str. 36). Upravo zbog toga, tekstovi u ovoj publikaciji se fokusiraju na ulogu medija u nekoliko dr`ava jugoisto~ne Evrope ili, kako se to danas ~esto ka`e, u zemljama Zapadnog Balkana — Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj, Kosovu, Makedoniji i Srbiji — koje jo{ nisu daleko odmakle u potrazi za pravom mjerom multikulturalizma shva}enog kao niz politika namijenjenih suo~avanju sa multikulturalizmom kao dru{tvenom ~injenicom (Parekh 2000). Ova knjiga istra`uje svu slo`enost odnosa izme|u medija i manjina kroz analizu specifi~nih kulturnih i medijskih praksi „fluidnih dru{tava i sukobljenih identiteta” (Silverstone i Georgiou 2005, str. 433) unutar datih konteksta — konteksta koji jesu sli~ni, ali su i specifi~ni za svaku od spomenutih dr`ava. U svojim studijama okupljenim u ovoj knjizi autori promatraju medije — {tampu, radio, TV, film ili internet — kao va`ne resurse ali i aktere koji su usko povezani sa polo`ajem manjina, njihovom vidljivo{}u, identitetima i simboli~kom mo}i koju poku{avaju dosegnuti. Drugim rije~ima, ova knjiga istra`uje kako se predstavljanje 8 manjinskih grupa — bilo da je rije~ o etni~kim ili drugim dru{tvenim i kulturnim MANJINE I MEDIJI U JUGOISTO^NOJ EVROPI: ME\UNARODNI STANDARDI I LOKALNE PRAKSE grupama koje se nalaze u poziciji manjine u smislu (ne)posjedovanja dru{tvene mo}i, pristupa resursima, prihva}enosti i socijalnog polo`aja — konstruira, reproducira i distribuira unutar medijskih sistema ovih dru{tava. U tom smislu, knjiga u cjelini, i njena pojedina~na poglavlja svako za sebe, barem djelimi~no popunjavaju prazninu kada je rije~ o istra`ivanjima i razumijevanju odnosa medija i manjina u ovom regionu. Sva poglavlja donose nove uvide u vezi sa prirodom odnosa manjina i medija, promatraju}i te dinami~ne odnose u {irem socio-politi~kom, institucionalnom, pravnom i kulturolo{kom kontekstu, koji se i sam svakodnevno mijenja. 2. Glavni nalazi i klju~ne teze knjige Kako }e biti elaborirano u nastavku teksta, i me|unarodnopravni i medijsko- komunikacijski diskurs o medijskim pravima manjina definiran je dihotomijom, pa i konfliktom izme|u imperativa o~uvanja jedinstvene javne sfere i njene, kako neki autori isti~u, balkanizacije, odnosno podjele na vi{e diskurzivnih sfera za razli~ite manjinske i ve}inske grupe (up. Silverstone i Georgiou 2005, str. 436). Ova kolekcija studija obuhvata dva kolektiviteta — etno - kulturne i seksualne manjine. Obrasci njihove marginalizacije i diskriminacije su sli~ni, ali su mehanizmi borbe protiv njih, kao i zahtjevi tih grupa zna~ajno druga~iji. Dok su etno - kulturne manjine obuhva}ene me|unarodnopravnim standardima za{tite manjina, koji u novije vrijeme podrazumijevaju i pozitivnu obavezu dr`ave da osigura u`ivanje sve {ireg opsega manjinskih prava, o seksualnim manjinama i njihovim zahtjevima mo`emo govoriti uglavnom u univerzalisti~kim terminima vezanim za jednakost i zabranu diskriminacije. Drugim rije~ima, dok etno-kulturne manjine ~esto imaju zahtjeve, ali i prava da organiziraju svoju autonomnu diskurzivnu (javnu i medijsku) sferu, seksualne manjine u pravilu isti~u zahtjev za participaciju u dominantnoj, mainstream 9 Edin HOD@I] Tarik JUSI] javnoj sferi bez diskriminacije.1 No, barem u slu~aju jugoisto~ne Evrope, uloge su izmijenjene: dok se etno - kulturne manjine suo~avaju sa brojnim problemima u organizaciji svoje vlastite diskurzivne sfere, seksualne manjine su tu autonomiju u pravilu postigle. Rije~ je, kako Slobodanka Deki} isti~e u svojoj studiji, o prisilnoj autonomiji, uglavnom realiziranoj na nivou novih medija (web forumi, socijalne mre`e na internetu, web portali), dok im je pristup mainstream medijima gotovo sasvim uskra}en. Taj marginalni javni prostor mogao bi poslu`iti kao platforma za postepeno uklju~ivanje kolektiviteta u dominantnu javnu sferu, imaju}i u vidu evidentan zna~aj i potencijal tih prostora za inicijalno povezivanje konkretne manjinske zajednice i izgradnju njenog politi~kog identiteta. No, na prostoru biv{e Jugoslavije, autonomne diskurzivne zajednice seksualnih manjina uglavnom ostaju politi~ki impotentne. Studije okupljene u ovoj publikaciji pokazuju da su medijske sfere balkanskih zemalja ili gotovo potpuno jedinstvene (kao npr. u Hrvatskoj) ili asimetri~no balkanizirane — kao npr. u Bosni i Hercegovini i Makedoniji, gdje su autonomne medijske sfere u pravilu dodijeljene dominantnim grupama. Drugim rije~ima, medijska autonomija manjinskih grupa, naro~ito onih broj~ano manje zna~ajnih, u pravilu nije osigurana. S druge strane, posebna situacija queer grupacija u svim zemljama obuhva}enim ovom studijom sugerira da izazov pluralizacije dominantne javne sfere u zemljama jugoisto~ne Evrope i njenog otvaranja za razli~ite identitete i perspektive kontinuirano dobija na aktuelnosti i akutnosti. Pored toga, u kontekstu rasprave o medijskim pravima manjina, tenzija izme|u jedinstvene, mainstream javne sfere i medijske autonomije etno - kulturnih grupa 1 Naravno, posebno pitanje predstavlja tzv. intersektorska, odnosno vi{estruka diskriminacija kojoj su izlo`ene osobe unutar kategorije etno-kulturnih manjinskih kolektiviteta, a koje istovremeno 10 pripadaju seksualnim manjinama. MANJINE I MEDIJI U JUGOISTO^NOJ EVROPI: ME\UNARODNI STANDARDI I LOKALNE PRAKSE dodatno je komplicirana pitanjem pozicije i utjecaja javnih sfera susjednih dr`ava u medijskom diskursu. Naime, podr{ka uspostavljanju zasebne manjinske javne sfere zna~i eksplicitno priznavanje odre|ene manjine kao kolektiviteta. Paralelno postojanje dviju javnih sfera — manjinske i ve}inske, barem u teoriji, omogu}ava pojedincima da biraju izme|u pra}enja informacija i debata u jednoj ili drugoj sferi i vlastitog predstavljanja u svakoj od njih. No, kako to rje~ito pokazuje primjer Kosova (ali, istina u manjoj mjeri, i Hrvatske, Bosne i Hercegovine i Makedonije) — etno- kulturne grupe mogu biti podijeljene izme|u tri javne sfere: lokalne — autonomne, dominantne javne sfere, te mainstream javne sfere susjedne zemlje. Tako se npr. srpska manjina na Kosovu, ~iji predstavnici oklijevaju u borbi za vlastiti glas i predstavljanje u dominantnoj javnoj sferi Kosova, nalazi pod zna~ajnim utjecajem medijske scene Srbije, koja, oblikovana dominantnim narativom i politikom o Kosovu, nastoji monopolizirati i kosovske Srbe. U takvoj situaciji, postojanje vi{e diskurzivnih sfera ne ja~a pravo pripadnika manjine na izbor medijskih