i społeczeństwo Ojczysty Panteon i ojczyste spory KI W S iP P O D R Ę C Z N IK Autorzy podręcznika: Marcin Markowicz, Olga Pytlińska, Agata Wyroda Podręcznik dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania i wpisany do wykazu podręczników przeznaczonych do kształcenia ogólnego do nauczania historii i społeczeństwa, na podstawie opinii rzeczoznawców: dr hab. Jolanty Choińskiej-Miki, dr. hab. Jarosława Dumanowskiego, dr Grażyny Okły, mgr. Zbigniewa Żuchowskiego, dr. Grzegorza Ptaszka. Zakres kształcenia: przedmiot uzupełniający Etap edukacyjny: IV Typ szkoły: liceum i technikum Rok dopuszczenia: 2013 Numer ewidencyjny w wykazie: 6 4 4 / 1 /2 0 1 3 (dla tradycyjnej i elektronicznej formy podręcznika) © Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o. Warszawa 2013 Wydanie I ISBN 9 7 8 -8 3 -0 2 -1 3 3 4 8 -0 (dla tradycyjnej formy podręcznika) Opracowanie merytoryczne i redakcyjne: Łukasz Marks (redaktor koordynator, redaktor merytoryczny), Robert Gucman (współpraca redakcyjna) Redakcja językowa: Mirella Hess-Remuszko, Agnieszka Czerepowicka, Anna Wlaźnik Redakcja techniczna: Danuta Hutkowska Projekt okładki, projekt graficzny i opracowanie graficzne, projekt i wykonanie infografik: Artur Matulaniec Fotoedycja: Ignacy Składowski Skład i łamanie: Studio Diament Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne spółka z ograniczoną odpowiedzialnością 0 0 -8 0 7 Warszawa, Aleje Jerozolimskie 9 6 Tel.: 22 576 25 0 0 Infolinia: 801 2 2 0 555 www.wsip.pl Publikacja, którą nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał praw, jakie im przysłu­ gują. Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując jej część, rób to jedynie na użytek osobisty. Szanujmy cudzą własność i prawo. Więcej na www.legalnakultura.pl Polska Izba Książki S pis t r e ś c i 3 Wstęp 5 Jak korzystać z podręcznika 6 STAROŻYTNOŚĆ 1 Mityczni i historyczni herosi 8 2 „Z tarczą albo na tarczy” 15 3 „Zycie jest krótkie, sława nieśmiertelna” 22 4 Wzorowy obywatel wczoraj i dziś 3 0 ŚREDNIOWIECZE 5 Nowe państwo na mapie Europy. Polska Mieszka I 36 6 Czasy wojny i dyplomacji. Polska Bolesława Chrobrego 41 7 W walce o silne i niezależne państwo. Polska XI w. 46 8 Jedność w rozbiciu. Testament Bolesława Krzywoustego 52 9 Władysław Łokietek. Twórca zjednoczonego Królestwa 58 J0 Wielki król i jego państwo 64 11 Jagiellonowie. Litewska dynastia na polskim tronie 70 Ji Sprawdź, co już umiesz Panteon cnót i wartości 76 13 Szlachta narodem politycznym. Przemiany ustrojowe w Rzeczypospolitej XVI i XVII w. 78 J! Szlachta wobec wyzwań gospodarczych XVI-XVIII w. 86 J! Z papieżem i przeciw niemu. Problemy religijne w Rzeczypospolitej 91 Politycy i wodzowie złotego wieku 97 J! W orężu siła. Wielcy hetmani Rzeczypospolitej w XVII w. 104 Ostatni król Rzeczypospolitej i finis Poloniae 113 J! „Ojczyzno moja, na końcuś upadła!”. Spory o przyczyny upadku I Rzeczypospolitej 121 20 Sprawdź, co już umiesz Od świetności do upadku 128 4 XIX W IEK i l My z Napoleonem, Napoleon z nami 130 22 „Gdy Naród do boju wystąpił z orężem...” 136 i i „Za wolność naszą i waszą” 143 i i Gloria victis - chwała zwyciężonym 149 i i Bić się czy nie bić? 154 i i Polacy wobec zaborców w drugiej połowie XIX w. 162 i i Polityka i politycy. Narodziny masowych ruchów politycznych na ziemiach polskich 168 i i Sprawdź, co już umiesz „Póki w narodzie myśl swobody żyje...” 174 XX W IEK 29 Ku niepodległej. Sprawa polska w czasie Wielkiej Wojny 176 30 Odrodzenie państwa polskiego 182 31 Bohaterowie walk o granice II Rzeczypospolitej 188 32 Pod rządami sanacji 195 33 II wojna światowa. We wrześniu i na Zachodzie 201 i i Polacy wobec okupantów w czasie II wojny światowej 208 i i „Tworzy historię zwycięski lud”. Komuniści przejmują władzę w Polsce 215 i i Zniewolone społeczeństwo? Zycie społeczne w PRL 222 37 „... idź wyprostowany wśród tych co na kolanach...” Opór społeczny w PRL 229 i i Wielka zmiana. Przełom 1989 r. 238 i i Polska w Unii Europejskiej i NATO 245 40 Sprawdź, co już umiesz Polska XX w. 250 Indeks osób 253 Źródła cytatów 255 Źródła ilustracji i fotografii 255 O jczysty Pa n t e o n i ojczyste spory | Wstęp 5 Wstęp łowo panteon wywodzi się z języka greckiego i oznacza ogół bóstw w religii politeistycznej, w sztuce zaś - świątynię wybudowaną ku czci wszystkich bogów. Z czasem przyjęło się używać Stego słowa dla nazwania budowli, w której miejsce spoczynku znaleźli znamienici ludzie, albo jako określenie ogółu najwybitniejszych przedstawicieli danego narodu, jakiejś dziedziny sztuki czy nauki. Według jakiego klucza tworzy się taki panteon? Czy istnieją kryteria, na podstawie których można stwierdzić, że ktoś był wybitny? Są to bardzo subiektywne odczucia społeczeństwa bądź jego części, w żaden sposób niedające się zważyć czy zmierzyć. Na ziemiach polskich istnieje kilka budowli, w których miejsce wiecznego spoczynku znaleźli za­ służeni Polacy. Są to: archikatedra wawelska w Krakowie, Krypta Zasłużonych w podziemiach krakow­ skiego kościoła oo. Paulinów na Skałce oraz archikatedra św. Jana Chrzciciela w Warszawie. Pocho­ wano tam królów, prezydentów, premierów, wodzów, literatów, kompozytorów czy malarzy. Są to święte miejsca dla pamięci narodowej Polaków. Po II wojnie światowej rzadko odbywały się tam kolejne pochówki. Za każdym razem zresztą wywoływały ogromne emocje i dyskusje - czy dana postać rzeczywiście wystarczająco chlubnie za­ pisała się na kartach ojczystej historii, by ją w ten sposób honorować. Ostatnio takie narodowe spory toczyły się w 2004 r. nad trumną Czesława Miłosza - poety i noblisty - którego ostatecznie pocho­ wano na Skałce, oraz prezydenta Lecha Kaczyńskiego, który w 2010 r. spoczął wraz z małżonką w krypcie na Wawelu. W Warszawie ponadto powstaje monumentalny gmach Świątyni Opatrzności Bożej, która w zamy­ śle jej twórców ma stać się w przyszłości kolejnym polskim panteonem. W jej podziemiach pochowa­ no już m.in. poetę księdza Jana Twardowskiego i ostatniego prezydenta Rzeczypospolitej na uchodź­ stwie Ryszarda Kaczorowskiego. Współczesna Polska, funkcjonująca w strukturach Unii Europejskiej i NATO, jest krajem stabilnym politycznie, prawie jednorodnym etnicznie i wyznaniowo. Patrząc w przyszłość, warto jednak dostrze­ gać zmiany, którym podlega świat, a więc także nasza ojczyzna. Kierunek tych zmian to coraz silniej­ sza globalizacja i różnorodność kulturowa. W związku z tym rodzą się pytania: Czy polskie wartości i tradycje nie zatracą się w ogromnym globalnym tyglu? Jak definiować współczesny patriotyzm, gdzie szukać bohaterów, którzy staną się wzorem dla następnych pokoleń? Są to kwestie otwarte, dyskusyj­ ne. Można się zastanawiać, czy współczesny świat cywilizacji zachodniej potrzebuje bohaterów na miarę dzieci z Wrześni albo powstańców styczniowych. Jednak wartości, które reprezentowali nasi przodkowie, niewątpliwie są nadal aktualne. Czyż honor, odwaga, gotowość do poświęcenia dla innych, poszanowanie godności ludzkiej nie powinny odgrywać fundamentalnej roli także w naszym dzisiej­ szym życiu? Jak korzystać z podręcznika Treści uzupełniające tekst główny - rozszerzają wiedzę Tytuł działu dotyczącą wybranych zagadnień. Numer i temat lekcji Zagadnienia, które warto przypomnieć sobie przed lekcją. Wprowadzenie do lekcji Prezentacja proBlemów, które Budzą kontrowersje i dyskusje wśród historyków. Lekcja powtórzeniowa, w której skład wchodzą różnego rodzaju ćwiczenia, w tym oparte na materiałach do analizy (źródłach pisanych i ikonograficznych, tekstach historiograficznych i publicystycznych). Wyróżnienia ważniejszych postaci, pojęć i zagadnień Gwiazdką oznaczono pojęcia i terminy, które zostały Blok ćwiczeniowy po lekcji OBjaśnienia objaśnione na zawiera zróżnicowane polece­ ważniejszych dole strony. nia i materiały do analizy (źródła pojęć historyczne, teksty historiogra- i terminów ficzne lub publicystyczne itp.). Infografika przybliżająca wybrane zagadnienia S tarożytność Mityczni i historyczni 1 herosi PRZYPOMNIJ SOBIE • Znaczenie pojęć: mit, mitologia, epopeja (epos), heros. ajstarsza znana nam cywilizacja - w której istniała organizacja państwowa, funkcjonowały miasta, a dla utrwalania i przekazywania informacji posługiwano się pismem - ukształtowa­ N ła się w IV tysiącleciu p.n.e. na obszarze Mezopotamii. Korzenie współczesnej cywilizacji sięgają właśnie tamtego czasu i miejsca, ale najwięcej nasza europejska, w tym polska, tradycja zawdzię­ cza dziedzictwu kulturowemu świata starożytnych Greków i Rzymian. Cywilizacja grecko-rzymska, czyli antyk, to wzór, do którego Zachód stale się odwołuje. Greckie i rzymskie ideały życia nadal współ­ tworzą naszą nieustanie zmieniającą się rzeczywistość. POCZĄTKI CYWILIZACJI GRECKIEJ Ojczyzną starożytnych Greków były ziemie położone nad Morzem Egejskim. Pierwsza cywilizacja tych obszarów ukształtowała się na Krecie na przełomie IV i III tysiąclecia p.n.e. Stworzył ją jednak lud, który nie posługiwał się językiem greckim, na wyspę zaś przybył prawdopodobnie z terenów Azji Mniejszej. Rozkwit tej kultury, określanej mianem kreteńskiej lub minojskiej (od imienia Minosa, legendarnego króla Krety), przypadł na okres między XX a XV w. p.n.e. Mieszkańcy Krety posługiwali się wówczas pismem (tzw. pismo linearne A), którego badaczom do dziś nie udało się odczytać. Bogactwa cywilizacji kreteńskiej dowodzą pozostałości okazałych wielo­ piętrowych pałaców, dekorowanych wyrafinowanymi malowidłami ściennymi. Ruiny i częściowe re­ konstrukcje