KIRMIZI KALEM Dr. Ali ALGÜL İKSAD Publishing House KIRMIZI KALEM HALİT ZİYA’NIN KIRK YIL ADLI KİTABINDA GEÇEN YAZINSAL KONULAR ÜZERİNE BİR İNCELEME Dr. Ali ALGÜL Copyright © 2020 by iksad publishing house All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, distributed or transmitted in any form or by any means, including photocopying, recording or other electronic or mechanical methods, without the prior written permission of the publisher, except in the case of brief quotations embodied in critical reviews and certain other noncommercial uses permitted by copyright law. Institution of Economic Development and Social Researches Publications® (The Licence Number of Publicator: 2014/31220) TURKEY TR: +90 342 606 06 75 USA: +1 631 685 0 853 E mail: [email protected] www.iksadyayinevi.com Editör: Dr. Mehmet ŞAHİN It is responsibility of the author to abide by the publishing ethics rules. Iksad Publications – 2020© ISBN:978-625-7914-73-4 Cover Design: İbrahim KAYA March / 2020 Ankara / Turkey Size = 13,5 x 19,5 cm Dünyamızı zenginleştiren şair ve yazarlara... iii Tokat-Zile doğumlu olan Dr. Ali ALGÜL, orta öğrenimini İstanbul’da Ümraniye Namık Kemal Lisesi’nde yapar. Lisans eğitimini Gaziosmanpaşa Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde; yüksek lisans ve doktora eğitimini Hacettepe Üniversitesi’nde tamamlar. Ağırlıklı olarak Melih Cevdet Anday ve Abdülhak Hâmit Tarhan üzerine çalışmaları bulunan Ali ALGÜL’ün Evrensellikten Ulusallığa Melih Cevdet Anday adında bir kitabı ve Neler Dediler? “Türk Teceddüd Edebiyâtı Târihi” Hakkında Tenkîdler ve Cevâblarım adında bir çeviri kitabı; bunların yanında da konusu Yeni Türk Edebiyatı sahası olan makale, bildiri tarzında olmak üzere otuz civarında bilimsel çalışması bulunmaktadır. Halen Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde görev yapmaktadır. E-posta: [email protected] iv KIRMIZI KALEM İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ .............................................................................. vii GİRİŞ.................................................................................. 11 BİRİNCİ BÖLÜM 1. 1. SANAT ....................................................................... 23 1. 2. TİYATRO .................................................................. 26 1. 3. ÇEVİRİ ...................................................................... 38 1. 4. ELEŞTİRİ .................................................................. 49 İKİNCİ BÖLÜM 2. 1. TÜRK EDEBİYATI .................................................. 53 2. 1. 1. Servet-i Fünûn Edebiyatı’ndan Önceki Türk Edebiyatı ............................................................................ 53 2. 1. 2. Servet-i Fünûn Edebiyatı ...................................... 59 2. 1. 2.1. Ortam .................................................................. 59 2. 1. 2. 2. Tanışmaları ve Akıma Dönüşmeleri ................ 82 2. 1. 2. 3. Eski Edebiyat Yanlılarıyla Yaptıkları Kavgalar ........................................................................................... 101 2. 1. 2. 4. Dağılışları ve Sonrası ....................................... 128 2. 1. 2. 5. Türk Edebiyatına ve Diline Katkıları ............ 138 2.2. ŞAİR VE YAZARLAR ............................................ 143 v 2. 2. 1. Halit Ziya Kendini Anlatıyor ............................. 143 2. 2. 2. Tevfik Fikret ........................................................ 172 2. 2. 3. Mehmet Rauf ....................................................... 193 2. 2. 4. Cenap Şahabettin ................................................ 203 2. 2. 5. Hüseyin Cahit ...................................................... 206 2. 2. 6. Ali Ekrem ............................................................. 211 2. 2. 7. Recaizade Mahmut Ekrem ................................. 213 2. 2. 8. Muallim Naci........................................................ 219 2. 2. 9. Hüseyin Rahmi .................................................... 224 2. 2. 10. Ahmet Haşim ..................................................... 227 2. 2. 11. Diğer Şair ve Yazarlar ...................................... 228 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3. 1. BASIN ....................................................................... 233 3. 2. GAZETELER VE DERGİLER ............................. 242 SONUÇ ............................................................................. 257 KAYNAKÇA ................................................................... 270 EKLER ............................................................................. 276 DİZİN ............................................................................... 302 vi KIRMIZI KALEM ÖNSÖZ Türk edebiyat tarihindeki önemi nedeniyle Halit Ziya’nın romanları ve hikâyeleri üzerine onlarca tez yazılmış ve kitap çıkarılmıştır. Bu yapılan çalışmalar içinde Türkiye’de Tanzimat’la başlayan Yeni Türk Edebiyatı’nın, XIX. yüzyılın sonundan II. Meşrutiyet yıllarına kadar, adım adım nasıl başarıldığını anlatan Kırk Yıl adlı eserindeki edebiyat, dil ve basın konuları üzerine günümüze kadar bilimsel bir çalışma yapılmamıştır. Bu durum hem Halit Ziya’yı tanımada hem de Türk edebiyatını daha iyi anlamda büyük bir eksiklik olarak görüldüğü için Kırmızı Kalem (Halit Ziya’nın Kırk Yıl Adlı Kitabında Geçen Yazınsal Konular Üzerine Bir İnceleme) bu eksiklikleri gidermek amacıyla hazırlanmıştır. Çalışma “Giriş”, “Sonuç”, “Kaynakça”, “Ekler” ve “Dizin” dışında üç bölümden oluşmaktadır. Girişte anı kavramı ve Halit Ziya’nın anı yazarlığı ele alınmıştır. Bu bağlamda, dünya edebiyatında ve Türk edebiyatında öne çıkan anı yazarlarından örnekler verilmiştir. Halit Ziya Uşaklıgil’in Kırk Yıl’da sergilediği anı anlayışı da dil ve anlatım özellikleri bakımdan irdelenmiştir. Çalışmanın birinci bölümde Halit Ziya’nın çocukluk yıllarında İstanbul’da başlayan sanat ve tiyatro sevgisi ile bu sevginin sanatına yansıması üzerinde durulmuş ve Türk tiyatrosu hakkındaki düşünceleri farklı kaynaklardan da beslenilerek açıklaya kavuşturulmuştur. İzmir’de yaşadığı yıllarda yaptığı çeviriler, Tanzimat yıllarında ve kendi dönemlerinde yapılan çevirilere yaklaşımı; eleştiri anlayışı yine bu bölümde ortaya çıkarılıp açıklanmıştır. vii Kitabın adını da doğuran ikinci bölüm, Türk edebiyatında büyük bir ilerleme olan Edebiyat-ı Cedîde’yi, edebiyatçılarını, yazınsal dili gerçekleştirmelerini ve akımla bir şekilde bağlantısı olan çeşitli edebiyatçıları içermektedir. Kırk Yıl’ın birçok sayfası Edebiyat-ı Cedîde üzerinedir. Kapsamlılığı nedeniyle ikinci bölüm “Servet-i Fünûn Edebiyatı” ve “Şairler ve Yazarlar” olmak üzere iki başlığa ayrılmıştır. Bu başlıklardan “Servet-i Fünûn Edebiyatı” başlığı da kendi içinde altbaşlıklara ayrılarak ele alınmaktadır. Bu başlıklar oluşturulurken tarihsel çizgi esas alınmıştır. Bu bağlamda, önce Edebiyat-ı Cedîde’nin kendini gösterdiği dönem, “Ortam” başlığı altında ele alınarak o yılların siyasal, sosyal ve yazınsal durumu irdelenmiştir. Sonra da akıma dönüşmeleri, verdikleri mücadeleler ve Türk edebiyatına katkıları incelenip eleştirel bir bakış açısıyla değerlendirilmiştir. İkinci bölümün diğer bir başlığı olan “Şairler ve Yazarlar”da ise Halit Ziya’nın başta kendi sanatı olmak üzere konu edindiği edebiyatçılar ele alınmıştır. Halit Ziya kendinden söz ederken daha çok İzmir ve İstanbul’daki iş ve sosyal yaşamıyla romanları üzerinde durur. Özellikle de ilk romanlarını İzmir’de nasıl yazdığından yola çıkarak II. Meşrutiyet’in ilk yıllarında yazdığı Nesl-i Âhir’e kadar geçen sürede kaleme aldığı Sefile, Nemîde, Ferdi ve Şürekâsı, Kırık Hayatlar, Mâî ve Siyah gibi yapıtlarının oluşum aşamalarını konu edinir. Bu çalışmayla birlikte Halit Ziya’nın bu romanaları yazarken neler yaşadığı, sansürle nasıl mücadele ettiği günümüz okuruna açıklanmıştır. Yine bu bölümde Kırk Yıl’da değinilen öncelikle Tevfik Fikret başta olmak üzere Mehmet Rauf, Cenap Şahabettin gibi yazar ve şairlerin gerek Edebiyat-ı Cedide içinde gerekse Türk edebiyat tarihinde oynakları rol Halit Ziya’nın görüşleri altında ve farklı kaynaklardan yararlanılarak açıklığa kavuşturulmuştur. viii KIRMIZI KALEM Üçüncü bölüm Halit Ziya’nın da içinde bulunduğu basın dünyasını açıklamak için düzenlenmiştir. Türkiye’de Tanzimat Fermanı sonrasında başlayan basının II. Abdülhamit dönemindeki durumunu gösteren bu bölüm, Halit Ziya Uşaklıgil’in hem gazeteci hem de bir yazar olarak İzmir’de ve İstanbul’da basınla olan ilişkilerini açığa çıkarmaktadır. Servet-i Fünûn’un nasıl kurulduğu ve nasıl edebiyat dergisine dönüştüğü, Hüseyin Cahit’in “Edebiyat ve Hukuk” adlı yazısı sonrasında yaşanan gelişmeler de bu bölümün diğer önemli konuları arasında yer almaktadır. Çalışmanın sonuna konulan ekler ise kitap içinde sözü geçen ve okur için gerekli olduğu düşünülen metinlerdir. Dr. Ali ALGÜL Ağrı-2020 ix 10 KIRMIZI KALEM GİRİŞ Türkiye’de yeni edebiyat XIX. yüzyılın ikinci yarısında başlar. Şinasi, Şemsettin Sami, Namık Kemal, Ahmet Mithat Efendi, Abdülhak Hâmit, Recaizade Mahmut Ekrem gibi Tanzimat dönemi edebiyatçıları, başta tiyatro, roman, hikâye olmak üzere Batı tarzı ilk yerli eserleri ortaya koyarlar. İkiye ayrılarak incelenen Tanzimat Edebiyatı’nın her iki döneminde de memleket gerçeklerinden ötürü iki farklı edebiyat anlayışı görülür. Tanzimat Edebiyatı’nın birinci kuşağında sanat topluma yönelik olarak yapılırken ikinci kuşağında değişen siyasal atmosfer nedeniyle sanat kabuğuna çekilerek kendisine yönelik olarak yapılır. Tanzimat dönemi ikinci kuşağından sonra gelen Servet-i Fünûn Edebiyatı’nda da sanat sanat anlayışı devam ettirilir.