KATARZYNA SAWICKA-MIERZYńSKA PORUSZYć MIEJSCE OBRAZ BIAłEGOSTOKU W TWÓRCZośCI SOKRATA JANOWICZA I IGNACEGO KARPOWICZA dwa PORUSZYć mIEJSCE Martusi Zespół Badań Regionalnych Zakład Literatury Oświecenia i Romantyzmu Wydział Filologiczny Uniwersytet w Białymstoku Biała Seria prezentuje książki nauko‑ wyobrażali sobie Podlasie na podstawie we, poświęcone literaturze i kulturze cudzych przekazów. regionu podlaskiego oraz krain sąsiedz‑ W myśl praw optyki biel należy do naj‑ kich. Nazwa serii nawiązuje do często bardziej subiektywnie postrzeganych występujących na Podlasiu toponimów barw, ma wiele odcieni, a światło białe i hydronimów, np.: Białystok, Białowieża, tworzy mieszanina kolorów. Seria stwa‑ rzeka Biała. Wskazuje też na Białorusinów rza możliwość rozpoznawania pełnego współtworzących specyfikę naszego spektrum tożsamościowej bieli Podlasia: regionu. W przekazach kulturowych biel rozważania literackich i kulturowych jego była – i jest nadal – wykorzystywana topografii, oświetlania ich genezy, moni‑ do konstruowania tożsamości północ‑ torowania recepcji – zwłaszcza z biało‑ no‑wschodniej części Europy, np. jako stockiej perspektywy. Sprzyja krytyczne‑ „białej plamy”, „krainy białych niedź‑ mu współtworzeniu (obrazu) tych miejsc wiedzi”, „ziemi nieznanej” (terra incogni- i „ratowniczemu” zaangażowaniu na lo‑ ta), przyjaznej Zachodowi części Rusi kalnym gruncie. Biała Seria wpisuje się (Alba Russia) lub przeciwnie: matecznika w zainicjowane w XXI wieku i prowadzo‑ polskiego szowinizmu i rasizmu (white ne w wielu polskich ośrodkach akademic‑ power). Zazwyczaj były to identyfikacje kich badania regionalistyczne, określane nadawane z zewnątrz, przez tych, którzy mianem „nowego regionalizmu”. Zespół redakcyjny Biała Seria: Danuta Zawadzka – PRZEWODNICZąCA TOm pILOTAżOWY: Sokrat Janowicz – pisarz Elżbieta Dąbrowicz transgraniczny (2014) Marcin Lul TOm I: Podlasie – od „terra incognita” Katarzyna Sawicka‑Mierzyńska do „white power”. Szkice z nowego regiona- lizmu literackiego Rada redakcyjna TOm II: Katarzyna Sawicka‑Mierzyńska, Krzysztof Czyżewski Poruszyć miejsce. Obraz Białegostoku (FUNDACJA POGRANICZE) w twórczości Sokrata Janowicza i Ignacego Elżbieta Konończuk Karpowicza (UNIWERSYTEt w BIAłYMSTOKU) TOm III: Białostockie „Kontrasty”: historia – Małgorzata Mikołajczak przekaz – recepcja (UNIWERSYTET ZIELONOGÓRSKI) Elżbieta Rybicka (UNIWERSYTET JAGIELLOńSKI) Joanna Szydłowska (UNIWERSYTET WARMińSKO‑MAZURSKI) KATARZYNA SAWICKA‑MIERZYńskA PORUSZYć MIEJSCE OBRAZ BIAłEGOSTOKU w tWÓRCZOśCI SOKRATA JANOWICZA i IGNACEGO KARPOWICZA Białystok 2018 RECENZENCI prof. dr hab. Elżbieta Dutka prof. UwB dr hab. Elżbieta Konończuk PROJEKT OKłADKI, OPRACOWANIE GRAFICZNE Andrzej Zawadzki REDAKCJA I KOREKTA Anna Szerszunowicz REDAKCJA TECHNICZNA I SKłAD Andrzej Zawadzki TłUMACZENIE STRESZCZENIA Krzysztof Puławski © Copyright by Uniwersytet w Białymstoku, Białystok 2018 © Copyright by Katarzyna Sawicka-Mierzyńska, Białystok 2018 Wydanie książki sfinansowane ze środków Wydziału Filologicznego ZLOiR Zakład Literatury Oświecenia i Romantyzmu ISBN 978-83-86064-61-8 DrUK Wydawnictwo Prymat ul. Kolejowa 19, 15-701 Białystok tel. 602 766 304 e-mail:[email protected], www.prymat.biasoft.net Spis treści Od autorki 7 Wykaz skrótów 8 I. WPROWADZENIE 9 1. Dlaczego Sokrat Janowicz i Ignacy Karpowicz? 14 2. Trzy pokolenia 19 3. Kilka słów o metodzie. Zakres badanego materiału 22 4. Aktywność kulturalna Białorusinów w Białymstoku. Chronologia 30 5. Korytarz – jeden nie znaczy wspólny. Kilka słów o stosunkach polsko‑białoruskich 38 6. Kim jest badaczka regionalistka? 45 II. „SIANO Na aSFALCIE” – BIAłYSTOK W tWÓRCZOśCI SOKRATA JANOwiCZA 51 1. Krynki – „stamtąd się szło” 53 2. Migracja. W poszukiwaniu mitu założycielskiego Podlasia 68 3. Białystok Sokrata Janowicza – deklaracje 78 4. Centrum i peryferie 93 5. Pałac – nieobecny omfalos 99 6. Miejski spektakl 109 7. Miejskie obrzeża i wiejski parergon 138 8. Białystok i kobiecość 156 9. Wstyd i „pejzaż z sekretem” 168 III. MIASTO BE, CZYLI Fuj – BIAłYSTOk w tWÓRCZOśCI IGNACEGO KArpOWICZA 179 1. „Autobiografizm... nic z tym się nie da zrobić” 181 2. Przesunięta recepcja 188 3. Fałdy i zagniecenia – mapa literacka twórczości Karpowicza 198 4. Nomadyzm i „linia powrotu” 202 5. Królowe Stojło – początek „na końcu niczego” 209 6. Prowincja jest kobietą 226 7. Kilka koniecznych dopowiedzeń 238 8. „Wiele jest miejsc, w których nie chciałbym być” 254 9. Gesty – ganek z widokiem na przeszłość 283 10. Okopy Świętej Trójcy/Miasto jak miasto (Balladyny i romanse, Miłość) 308 11. Karpowicz w Warszawie 331 IV. ZAKOńCZENIE 351 1. Czy istnieje literatura podlaska? 355 2. Regionalna, czyli światowa? 367 Bibliografia tekstów Sokrata Janowicza wykorzystanych w książce 373 Bibliografia tekstów Ignacego Karpowicza wykorzystanych w książce 374 Bibliografia artykułów prasowych i kontekstów literackich 376 Bibliografia literatury przedmiotu 377 Nota bibliograficzna 389 Summary 391 Indeks osób 395 Ta książka nie powstałaby, gdyby nie wsparcie i życzliwość wielu osób. Szczególne podziękowania należą się obu jej Recenzentkom, prof. Elżbiecie Dutce z Uniwersytetu Śląskiego i prof. Elżbiecie Konończuk z Uniwersytetu w Białymstoku. Dziękuję im za wnikliwą lekturę, wyrozumiałość i cierpliwość oraz szereg uwag, które pomogły mi w nadaniu rozprawie ostatecznego kształtu. Dziękuję Współpracownikom z Zakładu Literatury Oświecenia i Romantyzmu oraz Zespołu Badań Regionalnych UwB: Elżbiecie Dąbrowicz, Marcinowi Lulowi i Danucie Zawadzkiej, za dodawanie otuchy, stworzenie mi dogodnej przestrzeni do pracy, przyjaźń i liczne intelektualne inspiracje. Danucie Zawadzkiej jestem też wdzięczna za zainspirowanie mnie wiele lat temu do zaangażowania się w badania nad regionem i patronowanie, już od czasów studenckich, memu naukowemu (i nie tylko) rozwojowi. Dziękuję Annie Szerszunowicz za jej troskę – więcej niż profesjonalną – o językową formę książki. Dziękuję Ignacemu Karpowiczowi – za wszystko. Dziękuję też moim ukochanym: Marcie i Pawłowi, za wyrozumiałość i asystowanie mi we wzlotach, a zwłaszcza upadkach, pracy twórczej. Wykaz skrótów użytych w książce: B I. Karpowicz, Balladyny i romanse, Kraków 2010. BAS Białoruskie Zrzeszenie Studentów BKS Białoruski Komitet Społeczny BSL Białoruskie Stowarzyszenie Literackie BTSK Białoruskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne C I. Karpowicz, Cud, Kraków 2013. G I. Karpowicz, Gesty, Warszawa 2008. M I. Karpowicz, Miłość, Kraków 2017. N I. Karpowicz, Niehalo, Kraków 2013. NKC I. Karpowicz, Nowy kwiat cesarza (i pszczoły), Warszawa 2007. S I. Karpowicz, Sońka, Kraków 2014. Wprowadzenie 2016 roku Przemysław Czapliński „poruszył” mapą literatury polskiej, przesuwając oś jej orientacji wobec świata z poziomej na pionową, czyli z linii wschód-zachód na linię północ-po- łudnie. We wstępie do swoich rozważań badacz konstatuje, Wże literatura: Nie zawierza (…) oczywistościom, lecz je kwestionuje. Wciąga czytelników w doświadczenie kryzysu orientacji, a ustalając nowe współrzędne i wprawia- jąc w ruch środkowoeuropejską mapę, zmusza naszą geograficzną wyobraźnię do wysiłku. (…) Przyznaję zatem literaturze prawo do uprawiania swoistej geografii czynnościowej – geografii wytwarzającej, a nie odtwarzającej mapę. Traktuję literaturę jako laboratorium geografii wyobrażonej – jako miejsce kwestionowania i ustanawiania powiązań1. Wychodząc z tego samego założenia: o ogromnym potencjale literatury w zakresie wytwarzania wyobrażeniowych map, a także roli badaczy w ich odczytywaniu i interpretacji, postaram się w tej książce „poruszyć” jednym z obszarów, by nie rzec – zakątków – na literackiej mapie Polski, czyli Białym- stokiem i Podlasiem, poprzez interpretację ich obrazu w twórczości Sokrata Janowicza i Ignacego Karpowicza. Użyta w tytule fraza „poruszyć miejsce” ma kilka konotacji. Po pierwsze, chodzi o samo „poruszenie” tematu literac- kich topografii Białegostoku, słabo reprezentowanego we współczesnych ba- daniach literaturoznawczych. Zajmują się nim przede wszystkim badacze regionaliści, a właściwie badaczki regionalistki, związane z Uniwersytetem w Białymstoku. Po drugie, chcę to miejsce nieco „poruszyć”, czyli przesu- nąć, na mapie polskiej literatury, a także na mapie jej recepcji, między inny- mi przywracając rangę znaczeniu auto/bio/geo/graficznego doświadczenia regionu w prozie Ignacego Karpowicza. W efekcie okaże się, iż Podlasie i Bia- łystok bynajmniej nie należą do obszarów słabo zagospodarowanych sym- bolicznie. Interpretacja twórczości Sokrata Janowicza, pisarza białoruskiego, który całe życie spędził na Podlasiu, pozwala też na wprowadzenie pewnego 1 P. Czapliński, Poruszona mapa. Wyobraźnia geograficzno‑kulturowa polskiej litera‑ tury przełomu XX i XXI wieku, Kraków 2016, s. 8–9. 11 I. Wprowadzenie „poruszenia” w myśleniu o tym, czym jest literatura polska, i na postawienie pytań o jej związki z etnicznością. Po trzecie, dotykam w tej książce wielu kwestii drażliwych, bolesnych, czasem – kontrowersyjnych, na przykład kie- dy analizuję polsko-białoruskie relacje. Mam świadomość, że mogę tym wy- wołać „poruszenie” wśród potencjalnych czytelników. Używając sformułowania „poruszyć miejsce” nie mogę nie odnieść się do kategorii „miejsca poruszonego”, wyróżnionej przez Małgorzatę Czer- mińską, obok „miejsca stałego”, jako jeden z rodzajów „miejsca autobiogra- ficznego”: Stałe ma charakter miejsca danego, w jakimś sensie odziedziczonego, zaś z poruszonym wiąże się wyjście w świat, ruch w drodze i ewentualne dojście do jakiegoś innego punktu, w którym następuje zatrzymanie. Jest to sytuacja tego, co wybrane, nabyte lub