Nachtvlinders en micro’s Grenspark Kalmthoutse Heide 2020 Guus Dekkers KNNV Roosendaal Nachtvlinders en micro’s van Grenspark Kalmthoutse Heide 2020 KNNV insectenwerkgroep Roosendaal Pagina 2 Nachtvlinders en micro’s van Grenspark Kalmthoutse Heide 2020 INHOUD 1. Voorwoord ...................................................................................................................................... 4 2. Gebied ............................................................................................................................................. 5 3. Project ............................................................................................................................................. 8 4. Werkwijze ....................................................................................................................................... 9 5. Resultaten 2020 ............................................................................................................................ 14 6. Resultaten t/m 2020 ..................................................................................................................... 20 7. Conclusie ....................................................................................................................................... 28 8. Geraadpleegde literatuur ............................................................................................................. 29 9. Bijlagen ......................................................................................................................................... 30 Kromzitter - Asteroscopus sphinx Foto voorpagina: karmozijnrood weeskind - Catocala sponsa KNNV insectenwerkgroep Roosendaal Pagina 3 Nachtvlinders en micro’s van Grenspark Kalmthoutse Heide 2020 1. VOORWOORD Het vijfde en voorlopig laatste jaar van onderzoek aan Nederlandse kant wordt deels gericht op gekende maar nog onontdekte habitatspecialisten die we hebben gezocht in een beperkt aantal topgebieden: bij Calfven in verband met (Noord)polder- vegetaties, Meiduinen vanwege de duin- en zilverzandvegetatie, Kleine Meer voor de heide en de biodiverse overgangssituaties en de Kriekelareduinen omdat het aansluit op de Kalmthoutse heide met droge en natte heide nabij stuifduinen. Het wil wel zeggen dat eerder bezochte gebieden als Kortenhoeff, Abdijbossen en Moretusbos dit jaar zijn onderbelicht. De eerlijkheid gebiedt te vertellen dat er ook een praktische kant aan de keuze is. De interessante plekken in de genoemde gebieden zijn zonder veel zeul- en sjouwwerk te bereiken. Kleine Meer en Kriekelareduinen zijn zo afgelegen dat de led-emmers daar onbewaakt en ongestoord een hele nacht kunnen blijven staan. Door de vele verrassingen en de beloonde inspanningen is het een jaar geworden waar we met veel plezier en voldoening op terugkijken. Guus Dekkers, november 2020 zeepkruidkokermot - Coleophora saponariella (uitgekweekt) KNNV insectenwerkgroep Roosendaal Pagina 4 Nachtvlinders en micro’s van Grenspark Kalmthoutse Heide 2020 2. GEBIED Grenspark de Kalmthoutse Heide is een enorm groot (6000 ha) aaneengesloten, grensoverschrijdend gebied van bossen, heiden, zandverstuivingen, vennen, kwelweiden en landbouwgronden. Het is gesitueerd op de Brabantse Wal ten zuiden van Bergen op Zoom halverwege Roosendaal en Antwerpen. Dat wil zeggen dat het overgrote merendeel van het gebied bestaat uit al dan niet afgegraven landduinen. Deze (kalk)arme gronden zijn na eeuwenlange extensieve schapenhouderij, turfafgravingen en zandwinning de laatste 200 jaar bebost geraakt. Vooral aan de Nederlandse kant is de aanplant met zwarte den bijna gebieddekkend geweest. Aan de Vlaamse kant is de Kalmthoutse Heide zelf met stuifduinen en grote vennen grotendeels gespaard gebleven als belangrijk recreatief landschap. Het is nog steeds een van de parels van Vlaanderen. De uitgestrekte gebieden worden enkel doorkruist door zandwegen. Er is nauwelijks enige bebouwing. En bijna zonder horizonvervuiling of verkeersgeluid is het zonder twijfel een rustgevend wandelparadijs. Aan de randen is ook ruimte voor recreatie als terreinfietsen, paardensport en eetgelegenheid. Uiteraard is deze gebiedsbeschrijving voor zo een groot gebied erg summier en geldt natuurlijk dat er ook andere aspecten zijn. Zo zijn sommige gebieden ingericht geweest voor de fruitteelt (niet succesvol). Zo ligt de Noordpolder van Ossendrecht aan de voet van de Brabantse Wal. De polder heeft daarom sterke kwelinvloeden en is het oorspronkelijke weidegebied tegenwoordig ingericht als plasdrasterrein. Aan de Vlaamse kant zijn moerasbossen te vinden (de Nol) en in beide landen oude of verlaten landgoederen (Mont Noir, Boterbergen, Moretusbos/Ravenhof) met uitgestrekte rododendron bestanden. Het kaartje van TNO Bouw en Ondergrond 2018 laat het geologisch profiel van de westrand van de Brabantse Wal zien. Het hoogteverschil loopt op tot 25m. KNNV insectenwerkgroep Roosendaal Pagina 5 Nachtvlinders en micro’s van Grenspark Kalmthoutse Heide 2020 Op het kaartje van Topo Tijdreis uit 1815 blijkt, met uitzondering van Kortenhoeff, het overgrote deel van het Grenspark te bestaan uit woeste gronden. Op het kaartje van Topo Tijdreis uit 1970 blijkt het overgrote deel van het Nederlandse deel bebost te zijn. Vooral daar waar het gebied aansluit op de Kalmthoutse heide wordt tegenwoordig ingezet op herstel van de stuifduinen. KNNV insectenwerkgroep Roosendaal Pagina 6 Nachtvlinders en micro’s van Grenspark Kalmthoutse Heide 2020 Veel van het gebiedsonderhoud wordt besteed aan de bestrijding van deze rododendron, een alles overwoekerende soort. Ook het herstel van stuifduinen door het ruimen van zwarte den en Amerikaanse vogelkers is een speerpunt van de natuurontwikkeling (HELVEX LIVE project). Zo zijn de Kriekelareduinen en de Nolseduinen en een groot deel van de Boterbergen ontdaan van hun begroeiing. Regulier onderhoud bestaat uit pleksgewijs plaggen van de vergraste heide en drukbegrazing met schapenkuddes. Aan de Vlaamse kant is op sommige plekken vee ingeschaard. Maar gebrek aan essentiële mineralen in de bodem maakt het onmogelijk het gebied permanent te bevolken met grote grazers. Een andere blijvende zorg in het gebied is de grondwaterstand. Permanente uitdroging door verbossing en ondergrondse grondwateronttrekking hebben ervoor gezorgd dat bijvoorbeeld Kleine en Groote Meer zijn dichtgegroeid. Het schoonmaken van deze vennen zijn grote landschappelijke ingrepen geweest. In combinatie met warme droge zomers veroorzaakt langdurige leegstand ook extreme verzuring van een aantal gevoelige vennen. Net als in de middeleeuwen toen de vennen hier gebruikt werden voor visvangst en het kweken van medicinale bloedzuigers worden ook nu weer kanalen aangelegd om gevoelige vennen van water te voorzien. Zo wordt de Groote Meer gevoed met water uit het Stappersven en de Kleine Meer uit het Bronven. Het Grenspark wordt gezien als één geheel maar is in bezit van veel kleine en grote grondeigenaren. Ze worden samengebracht door de Nederlands-Belgische organisatie met dezelfde naam. Deze organisatie coördineert ook de monitoring en het beheer. Belangrijke eigenaren zijn Natuurpunt, Agentschap voor Natuur en Bos, Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer. De Bosgroep beheert de Abdijbossen voor eigenaar en waterwinbedrijf Evides. Voor enkele grote privéterreinen als Groote Meer en Putse Moer is geen toestemming verleend voor monitoring van nachtvlinders en zijn dan ook buiten beschouwing gelaten. KNNV insectenwerkgroep Roosendaal Pagina 7 Nachtvlinders en micro’s van Grenspark Kalmthoutse Heide 2020 3. PROJECT In 2016 is aan de Nederlandse kant van het Grenspark een kwalitatief onderzoek gestart in aansluiting op dat aan de Belgische kant van de grens. Daar heeft van 2012 t/m 2016 intensief nachtvlinderonderzoek plaatsgevonden. Dit is nu het vijfde en voorlopig laatste jaar waarin de Insectenwerkgroep van de KNNV Roosendaal het Nederlandse deel van Grenspark Kalmthoutse Heide gemonitord heeft. Vera Vandenbulcke en Gerrit Groeneweg zijn de trouwe nachtelijke ondersteuning. Ze zijn behalve op zoek naar bijzondere nachtvlinders vooral ook geïnteresseerd in bijvangsten van kevers, wantsen en andere insectenordes. Andere deelnemers aan nachtelijke excursies zijn in verband met Corona zeer beperkt geweest. Alleen Paul Vossen helpt in april om het hulstblad - Phyllodesma ilicifolia ook aan de Nederlandse kant van het Grenspark te vinden. Overdag is er ook nog één gezamenlijke excursie waaraan Hanneke Oosterlee, Hein Nouwens en Marja van der Grift deelnemen. Naast onze eigen waarnemingen is ook gebruik gemaakt van andere registraties op de website grensparkzk.waarnemingen.be. Deze onderzoekers worden hartelijk bedankt voor hun bijdragen. We bedanken Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer, Evides en het ministerie van Defensie voor de toestemming die we hebben gekregen voor onze nachtelijke onderzoeken. Verder hebben we veel hulp gehad van de admins van www.waarneming.nl met name Leo Bot, Ben Kruijsen, Jack Windig, Erik van Nieukerken en Bas Verhoeven voor het corrigeren en valideren van determinaties. Speciale dank gaat uit naar Trees Kaizer die het verslag woord voor woord heeft gelezen, gecorrigeerd en aangevuld. gevorkte silene-uil - Sideridis rivularis KNNV insectenwerkgroep Roosendaal Pagina 8 Nachtvlinders en micro’s van Grenspark Kalmthoutse Heide 2020 4. WERKWIJZE De gehanteerde werkwijze komt in grote lijnen overeen met die van voorgaande jaren. Meestal gebruiken we een wit laken met 1 hpl4 lamp (120 watt) en 1 ml lamp (160 watt) in combinatie met