RAFAŁ DŁUGASZEK U ŹRÓDEŁ WISŁOKI wydanie II, wersja wst¦pna 18 grudnia 2001 Wydawca: STOWARZYSZENIE MIŁOŚNIKÓW NIEZNAJOWEJ OCR & TEX Michaª Wierzbicki Wst¦p 1 WSTĘP Od roku 1988 Koªo PTTK nr 18 dziaªaj¡ce przy Wydziale Fizyki Technicznej i Matematyki Stosowanej Politechniki Warszawskiej u»ytkuje budynek byªej leśniczówki w Nieznajowej, w Beskidzie Niskim. Cz¦sto w niej przebywaj¡c zacz¡ªem zbiera¢ wiadomo±ci o okolicy. W publikowanym obecnie wydawnictwie staraªem si¦ zamie±ci¢ informa- cje o historii i zachowanych pami¡tkach przeszªo±ci (kapliczkach, cerkwiach itd.) kilkunastu ªemkowskich wiosek, zarówno tych obecnie zamieszkanych jak i opuszczonych. W swej pracy wzorowaªem si¦ na przewodniku Witolda Grzesika i Tomasza Traczyka „Od Koma«czy do Krempnej". Mam nadziej¦, »e mój informator mo»e by¢ uzupeªnieniem tego wydawnictwa. Ze wzgl¦du na charakter pracy nie wsz¦dzie podaj¦ odno±niki do źródeª. Dane z lat 1581, 1629 i 1680 pochodz¡, z rejestrów poborowych, natomiast z lat 1890, 1918, 1931 i 1936 z schematyzmów grekokatolickich (opisów sta- nu parafii). Informacje o cmentarzach wojskowych podaj¦ za opracowaniem Romana Frodymy „Cmentarze wojskowe z okresu I wojny ±wiatowej w rejo- nie Beskidu Niskiego i Pogórza”. Z tej pracy pochodz¡ równie» tªumaczenia inskrypcji z pªyt nagrobnych. Wi¦kszo±¢ wiadomo±ci o losach i wygl¡dzie wiosek przed i w trakcie II wojny ±wiatowej pochodzi od ich starszych mieszkańców. Dzi¦kuj¦ wszyst- kim, którzy pomagali mi w zbieraniu i redakcji materiałów. Szczególnie dzi¦- kuje mieszka«com opisywanych wiosek za ich liczne informacje, Witoldowi Grzesikowi i Markowi Dembi«skiemu za cenne uwagi oraz Agacie Dªugosz za wykonanie rysunków. NIECO O HISTORII OKOLICY Na pewno od XI wieku dorzecze górnej Wisªoki nale»aªo do Polski. A» do rozbiorów le»aªo w granicach starostwa i powiatu bieckiego woj. krakowskie- go. Tereny górskie polskich Karpat prawdopodobnie dªugo pozostawaªy nie- zamieszkane. Osadnictwo na opisywanym w tym przewodniku terenie zacz¦ªo si¦ dopiero pod koniec wieku XV. Wszystkie wioski byªy zakªadane na tzw. prawie woªoskim. Wªa±cicielowi wsi oddawano np. co dziesi¡tego wieprza, dwudziestego barana i cz¦±¢ produktów pasterskich | sery, sukno. Zwol- nienie z powinno±ci i danin wynosiªo zwykle pocz¡tkowe 24 lata. Wi¦kszo±¢ wiosek zakªadano na surowym korzeniu, czyli zaczynano od karczunku lasu. Zasad¹ca wsi, zwany kniaziem (później przyj¦ªa si¦ niemiecka nazwa soªtysa) dostawaª wi¦cej ziemi i pozwolenie na budow¦ mªyna, folusza itp. W wie- 2 Nieco o historii okolicy lu sprawach osadnicy i soªtysi mieli du»o swobody, np. w s¡downictwie. Te przywileje dawane byªy w zwi¡zku z trudami osadnictwa w w¡skich, zalesio- nych dolinach górskich. Gospodarka pasterska do±¢ szybko przeksztaªciªa si¦ w rolno-pastersk¡. Pochodzenie osadników karpackich jest do dzisiaj dyskusyjne. W polskim pi±miennictwie najbardziej rozpowszechniona jest tzw. teoria migracji woªo- skich. Przyjmuje ona, »e napªyw ludno±ci woªoskiej zwi¡zany byª z wędrów- kami na północ ªukiem Karpat pasterskich ludów baªka«skich, które poci¡- gn¦ªy za sob¡ ludno±¢ rusk¡. Istnieje jednak wiele w¡tpliwo±ci na ten temat. Pewnym podsumowaniem dotychczasowych bada« jest artykuª T. A. Olszan- skiego w Magurach `88. Niew¡tpliwe jest to, »e wi¦kszo±¢ osadników byªa wy- znania prawosªawnego, a wspólnota i kultura ªemkowska powstaªa ju» tutaj dzi¦ki różnym wpªywom, z dominacj¡ ruskich. Nale»y zaznaczy¢, »e okre- ±lenie ruski dªugo, a» do pocz¡tków XIX wieku, oznaczaªo ukrai«ski. Sªowa Ukraina, ukrai«ski s¡ bardzo późne, powstaªy dla odróżnienia od Rusi mo- skiewskiej. Wi¦kszo±¢ terenów nad górną Wisªok¡ nale»aªo do wªa±cicieli Żmigrodu. W XIV wieku byª on w posiadaniu Bogoriów, a od pocz¡tków XV Wojszy- ków. Ich wªasno±ci¡ byªa najstarsza z opisywanych wiosek | Grab. Istniaªa ona ju» w 1490 roku. Na pocz¡tku XVI wieku Katarzyna Wojszykowa wnio- sªa w posagu poªow¦ maj¡tku (obejmuj¡cego miasto Żmigród i kilkana±cie okolicznych wiosek) do rodziny Stadnickich. W roku 1510 posiadaj¡ oni m.in. Krempn¡, Grab i Świątkow¡ (Maª¡), ale prawie do ko«ca tego wieku współ- wªa±cicielami (w 1/2 lub 1/4) wiosek byli Wojszykowie. W 1581 roku do Stadnickich nale»aª Żmigród i wiele osad, z woªoskich byªy to: Krempna, Żydowskie, Olchowiec, Grab, O»enna, Rostajne, Dªugie, Świątkowa Maªa i Nieznajowa (prawnie byªa królewska). Przed 1629 rokiem doszªy Wyszowat- ka i Radocyna. Stadniccy równie» dzier»awili królewskie miasteczko Osiek (niedaleko Jasªa) i okoliczne wioski. W 1633 roku wªa±cicielem Grabiu, Ra- docyny, Rostajnego, Dªugiego, Świątkowej Maªej, O»ennej i Wyszowatki jest Kochanowski, ale ju» w 1680 roku nale»¡ one do Jana Wielopolskiego, kancle- rza wielkiego koronnego. W posiadaniu Stadnickich pozostaªy m.i.n. Żmigród Stary i Nowy, K¡ty, Krempna, Haªbów, Ropianka, Olchowiec, Ciechania, Po- lany i Żydowskie. Tereny po lewej stronie Wisªoki byªy królewskie. Najstarsze wioski to: Świątkowa, Nieznajowa, Woªowiec i Bartne (wszystkie zaªo»one przed 1581 rokiem). Do roku 1629 powstaªy: Krywa, Banica i Czarne. Najpóźniej za- ªo»ono Jasionk¦ i Lipn¡. Wszystkie królewskie osady podlegaªy starostwu bieckiemu. Najcz¦±ciej byªy one w dzier»awie, zwykle u osób piastuj¡cych ten urz¡d. Znane s¡ dokumenty Augusta II z 1718 roku przywracaj¡ce je ponownie starostwu i Augusta III z 1756 oddaj¡cy te wioski w dzier»aw¦ Nieco o historii okolicy 3 ksi¦ciu Franciszkowi Lubomirskiemu, m.in. miecznikowi koronnemu | sta- ro±cie bieckiemu. W roku 1765 przejmuje dzier»aw¦, za pozwoleniem Sta- nisªawa Augusta, Wilhelm Siemi«ski. Wykupiª on te posiadªo±ci od wªadz austriackich po zaborze w 1772 roku. Byªe ªemkowskie wioski Stadnickich w wieku XVIII cz¦sto zmieniaªy wªa- ±cicieli, m. in. nale»aªy do ksi¡»¡t Lubomirskich, Wi±niowieckich i krótko do 1784 roku do ks. Karola Stanisªawa Radziwiªªa, sªynnego „Panie Kochanku". Potem poprzez kilku wªa±cicieli (m.in. w latach 1801{1855 nale»aªy ponownie do hr. Fr. Stadnickiego) trafiły do Lewickich. Równie» byªe wioski królewskie zostaªy przez Lewickich przej¦te drog¡ rodzinn¡ od Siemie«skich. Caªe dobra obejmowaªy m.in. Żmigród Nowy i Stary, a z wiosek ªemkowskich: Bartne, Banic¦, Woªowiec, Kryw¡, Jasionk¦, Czarne, Nieznajom¡, Radocyn¦, Roz- stajne, Grab, O»enn¡, Wyszowatk¦, obie Świątkowe, K¡ty, Kota« i Żydow- skie. Natomiast Stadniccy na poczatku XIX wieku swoj¡ siedzib¦ rodzinn¡ przenie±li do Nawojowej, kupili w jej okolicy kilkana±cie wiosek. Caªo±¢ dóbr »migrodzkich nabyªa w 1890 roku hr. Franciszka Potulicka, a od niej w 1919 hr. Aleksander Skrzy«ski z Zagórzan. Tylko Grab miaª innego wªa±ciciela | Bronisªawa Bo»emskiego. Zniesienie pa«szczyzny w 1848 roku znacznie zmie- niªo stosunki spoªeczne na wsi. Po uwªaszczeniu w r¦kach byªych wªa±cicieli pozostaªa tylko niewielka cz¦±¢ ziemi (byªy to głównie lasy). Na tym terenie nie istniaªy folwarki. W latach 1769{1770 caªe polskie Podkarpacie obj¦te byªo intensywny- mi dziaªaniami partyzanckimi konfederatów barskich. Walczyª tutaj Kazi- mierz Puªaski mianowany regimentarzem krakowsko-sanockim i sandomier- skim. Zalo»ono warowne obozy m.in. powy»ej Grabiu i Koniecznej, które byªy kilka razy oblegane. Z tych obozów Kazimierz Puªaski cz¦sto organizo- waª wypady aby atakowa¢ Rosjan. Zorganizowano nawet wypraw¦ na Lwów. Przegran¡ walk¦ z Rosjanami stoczono w Świerzowej Ruskiej. 13 stycznia I770 roku Polacy odbili obóz w Grabiu wcze±niej zaj¦ty przez Rosjan. Jed- nak ju» jesieni¡ tego roku na caªy ten teren wkroczyªy wojska austriackie, tworz¡c tzw. kordon sanitarny. Zostaªo to usankcjonowane traktatami roz- biorowymi dwa lata później. W 1849 roku przechodziªy przez Beskid Niski, m.in. przez Grab, wojska rosyjskie w celu stªumienia w¦gierskiego powstania. W czerwcu przebywaª w Żmigrodzie car rosyjski Mikoªaj I i ksi¡»¦ Paskiewicz. Wªadze austriackie w roku 1783 zlikwidowaªy starostwo bieckie. Utworzo- no dystrykt dukielski. W roku 1878 powstaªy nowe powiaty. Obie Świątkowe, Świerzowa, Rostajne, Wyszowatka, Grab i O»enna nale»aªy do jasielskiego, a wioski poªo»one bardziej na zachód do gorlickiego. Podziaª taki utrzymaª si¦ a» do 1975 roku. Obecnie tak przebiega granica województw kro±nie«skiego i nowos¡deckiego. 4 Nieco o historii okolicy Olbrzymie zniszczenia przyniosªa pierwsza wojna ±wiatowa. Wycofuj¡- ce si¦ we wrze±niu 1914 roku oddziaªy w¦gierskie cz¦sto paliªy wioski. Po krótkiej przerwie walki powróciªy tutaj w grudniu tego samego roku. Za- ci¦cie atakowano Czarn¡, Banic¦, Konieczn¡ i przeª¦cze karpackie. Bardzo cz¦sto walczono kilkakrotnie o te same linie okopów. Na pocz¡tku kwietnia 1915 roku wojska rosyjskie przyst¡piªy do du»ej ofensywy, tzw. wielkanoc- nej. Przyniosªa ona atakuj¡cym tylko niewielkie sukcesy. Na pocz¡tku maja Rosjanie zajmowali Gorlice, Siary, Magur¦ W¡tkowsk¡, Dziamer¦, Kamienny Wierch i Rotund¦. 2 maja 1915 roku rozpocz¦ªa si¦ tzw. operacja gorlicka. Na okoªo 80 tys. Rosjan uderzyªo ponad 200 tys. »oªnierzy armii austriackiej i niemieckiej. We wszystkich armiach znajdowali si¦ równie» Polacy. Po kilku dniach niezwykle krwawych walk Rosjanie zostali odrzuceni bardzo gª¦bo- ko na wschód. Na polach bitew pozostaªy tysi¡ce polegªych »oªnierzy. Tylko pierwszego dnia zabitych lub rannych zostaªo okoªo 20 tys. ludzi ª¡cznie po obu stronach. Wªadze austriackie zorganizowaªy w latach 1915{1918 plano- w¡ budow¦ cmentarzy wojskowych. Powstaªo 20 okregów cmentarnych. Na opisywanym terenie znajdowaª si¦ okr¦g nr 1, »migrodzki. Jego kierownikiem i jednocze±nie projektantem wi¦kszo±ci cmentarzy byª DuˇsanJurkoviˇc,wy- bitny sªowacki architekt. Jego ulubionym tworzywem byªo drewno i kamie«. Niestety zapomniane, a cz¦sto równie» dewastowane cmentarze s¡ co roku w gorszym stanie. Na naszym terenie mo»na je odnale¹¢ w Banicy, Krywej, Czarnem, Lipnej, Dªugiem, Radocynie, Grabiu i O»ennej. Niedaleko znajdu- j¡ si¦ bardzo ciekawe cmentarze na Rotundzie (nad Zdyni¡), Beskidku (nad Konieczn¡) i w Krempnej. Od 1926 roku datuje si¦ przechodzenie Łemków na prawosªawie, co byªo zwi¡zane m. in. z siln¡ agitacj¡ proukrai«sk¡ prowadzon¡ przez kościół unicki oraz cz¦stymi nieporozumieniami mi¦dzy mieszka«cami a proboszczami. Byª to proces masowy, wiar¦ zmieniaªy cz¦sto caªe wioski. Aby powstrzyma¢ ten ruch utworzono w roku 1934 unick¡ Apostolsk¡ Administracj¦ Łemkowsz- czyzny, podlegª¡ bezpo±rednio papie»owi.