Bondgenootschap onder spanning Wijngaart van der_binnenwerk Diss DEF.indd 1 19-07-11 12:11 Deze publicatie werd mede mogelijk gemaakt dankzij financiële steun van de J.E. Jur- riaanse Stichting, het Dr Hendrik Muller’s Vaderlandsch Fonds en het Roosevelt Study Center. Afbeeldingen omslag: foto voorzijde Gerald R. Ford Library; foto’s achterzijde respectievelijk Gerald R. Ford Library en National Archives and Records Administration. Dit proefschrift heeft geen eigen isbn. Het isbn van de handelsuitgave is 978-90-8704-243-1. ©2011 Kim van der Wijngaart & Uitgeverij Verloren Torenlaan 25, 1211 ja Hilversum www.verloren.nl Omslagontwerp: Robert Koopman, Hilversum Typografie: Rombus, Hilversum Druk: Wilco, Amersfoort Brochage: Van Strien, Dordrecht No part of this book may be reproduced in any form without written permission from the publisher. Wijngaart van der_binnenwerk Diss DEF.indd 2 19-07-11 12:11 Bondgenootschap onder spanning Nederlands-Amerikaanse betrekkingen, 1969-1976 An Alliance under Pressure Dutch-American Relations, 1969-1976 (with a summary in English) Proefschrift Ter verkrijging van de graad van doctor aan de Universiteit Utrecht op gezag van de rector magnificus, prof.dr. G.J. van der Zwaan, ingevolge het besluit van het college voor promoties in het openbaar te verdedigen op vrijdag 16 september 2011 des middags te 2.30 uur door Kim van der Wijngaart geboren op 26 november 1980 te Utrecht Wijngaart van der_binnenwerk Diss DEF.indd 3 19-07-11 12:11 Promotoren: Prof.dr. D.A. Hellema Prof.dr. C.A. van Minnen Wijngaart van der_binnenwerk Diss DEF.indd 4 19-07-11 12:11 Inhoudsopgave Inleiding 9 Een Nederlandse special relationship? 11 Trouw en kritisch NAVO-lidmaatschap 13 Afbakening en verantwoording 16 De jaren zeventig 16 Betrekkingen en actoren 18 Bronnenmateriaal 19 Indeling 20 1 Over de grenzen van een gepolariseerde polder 22 Verschuivende machtsverhoudingen en transatlantische malaise Inleiding 22 De verhoudingen tussen de grootmachten 24 Europees reveil en neue Ostpolitik 27 Economische ontwikkelingen 33 De oorlog in Vietnam 35 Het Amerikaanse imagoprobleem en het antwoord van Nixon en Kissinger 39 Amerikaans buitenlands beleid onder Nixon en Kissinger 40 De bondgenoten in het Amerikaanse buitenlandse beleid onder Nixon 44 Herdefiniëring van het Atlantisch Bondgenootschap 46 Conclusie 48 2 ‘At least one consistent friend’ 49 Het eindschot van minister Luns (januari 1969-juli 1971) Inleiding 49 Joseph Luns 50 Maatschappelijke veranderingen: herijking van de betrekkingen 52 De Verenigde Staten 52 Nederland 55 Nederland aan het eind van de jaren zestig in Amerikaanse ogen 57 Overgeslagen maar niet afgeslagen: een felbevochten overwinning in 59 Washington Wijngaart van der_binnenwerk Handel DEF.indd 5 20-07-11 08:55 6 inhoudsopgave ‘Luns at the Boiling Point’ 59 De Amerikaanse reactie 63 Defensie en détente 68 Defensie onder druk in Nederland 68 Zorgen ten aanzien van ontspanning 71 Amerikaanse troepenvermindering en burden-sharing 75 Vietnam: ‘at least one consistent friend’ 78 Economische spanningen 83 Conclusie 86 3 Een frisse wind en nieuwe zakelijkheid 88 Atlantische samenwerking voor een nieuwe generatie (juli 1971-mei 1973) Inleiding 88 Een nieuwe minister in Den Haag: veranderingen op komst 89 Uitgenodigd door het State Department 91 Een nieuwe koers? 94 Schmelzers pièce de résistance: de China-vn kwestie 95 Vietnam: niet langer tegen de stroom in 99 Diplomatieke betrekkingen met Noord-Vietnam 100 De kerstbombardementen 104 De Parijse vredesakkoorden en opnieuw betrekkingen met Noord-Vietnam 107 Defensie en Oost-Westbetrekkingen: geen reden tot verslapping 110 Defensie 110 Détente: een Europese veiligheidsconferentie en wederzijdse troepenverminderingen 113 Een low-key bezoek van Biesheuvel 115 Een uitnodiging van het Witte Huis 115 Op het Witte Huis 117 Een mogelijk bezoek van minister Rogers en nieuwe parlementsverkiezingen 121 plan en het Year of Europe: een herdefiniëring van het Atlantisch Bond- 123 genootschap Conclusie 129 4 Van Keerpunt naar Watergate 131 Het ‘meest linkse kabinet in de Nederlandse geschiedenis’ en een moreel verzwakt Amerika (mei 1973-augustus 1974) Inleiding 131 ‘Making the best of a bad bargain’: de nieuwe regering in Amerikaanse ogen 132 ‘Prudence, caution and common sense’: de eerste socialistische minister van 135 Buitenlandse Zaken Een eerste gesprek met Rogers 138 Een officieel bezoek aan Washington 140 Een oefening in geduld: het Year of Europe en een Atlantische verklaring 143 Van der Stoels initiatief 144 Overleg met Kissinger en Amerikaanse imagoproblemen 146 Wijngaart van der_binnenwerk Handel DEF.indd 6 20-07-11 08:55 inhoudsopgave 7 Transatlantische verschillen nog verder uitvergroot 149 De Oktoberoorlog en de oliecrisis 152 In het Amerikaanse schuitje 154 Wapenleveranties 159 Schipperen 160 Een nieuwe defensienota 166 Conclusie 172 5 ‘Zaken die hoger gaan dan de F-16 kan vliegen’ 175 Schipperen tussen landings- en mensenrechten (augustus 1974-december 1976) Inleiding 175 De koopman en de dominee: de afweging van buitenlands beleidsdoelen 176 De Amerikaanse gezagscrisis in Nederlandse ogen 178 Ontwikkelingssamenwerking en mensenrechten 183 Het beleid van Pronk 183 Van der Stoel en mensenrechten 187 Opnieuw hoog oplaaiende emoties over de luchtvaart 191 Nederland en de arms deal of the century 197 Contacten op de ambassade in Den Haag 199 Amerikaanse twijfels over de Nederlandse keuze 201 De keuze voor de F-16 en Van der Stoels Atlanticisme 203 ‘A kind of Dutch reform school’: een bezoek van Den Uyl aan het Witte Huis 207 Conclusie 214 6 Conclusie 216 Summary 223 Afkortingen 238 Geraadpleegde bronnen 229 Literatuur 231 Dankwoord 239 Personenregister 241 Wijngaart van der_binnenwerk Handel DEF.indd 7 20-07-11 08:55 Wijngaart van der_binnenwerk Handel DEF.indd 8 20-07-11 08:55 Inleiding Een mogelijk bezoek van de Amerikaanse president Nixon aan Nederland in 1972 bracht de minister van Buitenlandse Zaken Norbert Schmelzer in een lastig parket. In een ver- kennend gesprek dat hij met koningin Juliana had, bleek dat een dergelijk treffen voor het staatshoofd geen vanzelfsprekendheid was. Ze voerde hierbij haar morele bezwa- ren tegen de zich voortslepende oorlog in Vietnam aan. De koningin deelde de minister mee dat zij ‘bepaald níet bereid was deze president te ontvangen’. Schmelzer kon zich in haar bezwaren inleven, maar benadrukte dat de diplomatieke regels een ontvangst bij de koningin vereisten. Uiteindelijk stemde de koningin in met een ontmoeting, maar op één voorwaarde: zou zij dan éénmaal heel snel ‘Nixon moordenaar!’ mogen zeggen? Zo zacht dat niemand het zou horen? Zij liet op geen enkele manier blijken dat het haar geen ernst was. Schmelzer nam geen enkel risico en drukte de koningin op het hart dat een dergelijke uitspraak politiek onaanvaardbaar zou zijn. Na aandringen van zijn kant stemde zij hier uiteindelijk in toe.1 Deze anekdote illustreert de dwingende aanwezigheid van kritische geluiden ten aan- zien van de Verenigde Staten in het Nederland van de vroege jaren zeventig, die zelfs het staatshoofd niet onberoerd lieten. Verschillende historici hebben de jaren zeventig be- schreven als een tijd waarin de betrekkingen met de Verenigde Staten onder druk kwa- men te staan. Een aantal van hen karakteriseert dit tijdvak als een periode van publieke ‘contestatie’ en oppositie, en linkse invloed op de Nederlandse buitenlandse politiek.2 Het was de tijd van maatschappelijk protest: tegen de oorlog in Vietnam, tegen autocra- tische regimes in Zuid-Europa, tegen Apartheid, tegen atoomwapens – het buitenlandse beleid was onderwerp van publieke discussie geworden. Ook in het Atlantisch Bondgenootschap tekenden zich eind jaren zestig en begin ja- ren zeventig grote veranderingen af. Het bevond zich op een keerpunt: in deze periode vonden er ontwikkelingen plaats in de wereldpolitiek die zulke ingrijpende gevolgen 1 Norbert Schmelzer, Herinneringen van een politiek dier (Amsterdam: Balans, 2004) 173-175. 2 Zie o.a. Hans Blom, ‘Jaren van ‘contestatie en continuïteit’, in: Jan Hoffenaar et al. (red.), Confrontatie en ontspanning. Maat- schappij en krijgsmacht in de Koude Oorlog 1966-1989 (Den Haag: Sdu, 2004) 13-14; Walter Laqueur, ‘Hollanditis: A New Stage in European Neutralism’, in: Commentary, 72 (1981) 21; James Kennedy, Nieuw Babylon in aanbouw. Nederland in de jaren zestig (Am- sterdam: Boom, 1995) 77-81; Alfred van Staden, ‘De rol van Nederland in het Atlantisch Bondgenootschap. Wat veranderde en wat uiteindelijk bleef’, in: N.C.F. van Sas (red.), De kracht van Nederland. Internationale positie en buitenlands beleid (Haarlem: H.J.W. Becht, 1991) 220-221; Alfred E. Pijpers, ‘Dekolonisatie, compensatiedrang en de normalisering van de Nederlandse buiten- landse politiek’, in: Van Sas (red.), De kracht van Nederland, 210-213. Wijngaart van der_binnenwerk Handel DEF.indd 9 20-07-11 08:55 10 inleiding hadden voor de verhoudingen binnen het bondgenootschap, dat door verschillende his- torici wordt gesproken van een dieptepunt of crisis.3 Het bondgenootschap was op een punt gekomen dat een herdefiniëring van de gemeenschappelijke belangen en doelen onvermijdelijk leek. Het was deze context van spanningen, onzekerheid over de toe- komst van het Atlantisch Bondgenootschap en de daarmee in verband staande negatieve beeldvorming over de regering-Nixon (met name door Vietnam en het Watergate-schan- daal) die sterk bepalend was voor de Europees-Amerikaanse, en ook de Nederlands- Amerikaanse betrekkingen in deze periode. Onder deze ontwikkelingen viel ook de periode