Cultuurhistorische verkenning droogmakerij De Purmer colofon A eelding voorblad: ‘Naaukeurige kaart van Waterlandt’, jaartal onbekend. Bron: Noord-Hollands Archief / Provinciale Atlas – Kaarten en kaartboeken Gemeente Purmerend, Ruimtelijk Domein, Team Ontwikkeling, december 2019 Auteurs: bc. Mar n Deinum, BA Dipl. Ing. Marc Jansen Cultuurhistorische verkenning droogmakerij De Purmer 3 inhoud 1. Inleiding 6 1.1 Aanleiding 8 1.2 Doel 8 1.3 Opbouw 8 2. Ontwikkelingsgeschiedenis tot de tweede hel 20ste eeuw 10 2.1 Droogmaking 11 2.2 Inrich ng 11 2.3 Bestuur 14 2.4 Grondgebruik 16 2.5 Beplan ng 16 2.6 Bebouwing 16 2.6.1 Boerderijen 16 2.6.2 Buitenplaatsen 17 2.6.3 Molens 18 2.6.4 Overige bebouwing 18 3. Ontwikkelingsgeschiedenis vanaf tweede hel twin gste eeuw 20 3.1 Uitbreiding 21 3.2 Bedrijventerrein Baanstee 22 3.3 Overige bedrijvigheid 22 3.4 Purmerbos 22 4. Toestand in 2019 24 5. Ruimtelijke analyse van de Purmer 28 5.1 Algemeen 29 5.2 Analyse op het niveau van het landschap 29 5.3 Analyse op het niveau van het erf 30 5.3.1 Het erf van een stolpboerderij 30 5.3.2 Het erf van een buitenplaats 35 5.4 Analyse op het niveau van bebouwing 38 5.4.1 Bebouwing stolpboerderijen 38 5.4.2 Bebouwing buitenplaats 39 6. Ruimtelijk beleid voor de Purmer 42 6.1 Landelijk beleid 43 6.2 Provinciaal beleid 43 6.3 Regionaal beleid 44 6.4 Gemeentelijk beleid 44 7. Richtlijnen voor toekoms ge ruimtelijke ontwikkelingen 46 7.1 Richtlijnen voor grootschalige ontwikkelingen in de Purmer 47 7.2 Ontwikkelprincipes voor de Westerweg 47 Cultuurhistorische verkenning droogmakerij De Purmer 5 1Inleiding Samenvaƫ ng bij er weinig en lage bebouwing tus- sen de stolpen staat. De droogmakerij De Purmer is in 1622 drooggemalen en vanaf dat Bovenstaande inzichten leiden tot moment gebruikt als landbouw- een aantal ontwikkelprincipes voor grond. De bebouwing beperkte zich toekoms ge bebouwing in de Pur- tot aan de jaren ’80 van de twin g- mer. Voor grootschalige ontwikke- ste eeuw voornamelijk tot boerderij- lingen worden in deze verkenning en en buitenplaatsen. Het overgrote geen richtlijnen gegeven, hiervoor deel van de Purmer was lege, open moeten aparte stedenbouwkundige landbouwgrond. Vanaf de jaren ’80 plannen opgesteld worden. Voor is het Purmerendse deel van de kleinschalige ontwikkelingen aan de Purmer voor een deel bebouwd, Westerweg gelden de volgende ont- wat resulteerde in de woonwijken wikkelprincipes: Purmer-Noord en –Zuid en een be- • Het bestaande karakter van de drijventerrein. Ook zijn hier een bos Westerweg moet behouden en een gol aan aangelegd. blijven • De omgeving van de Westerweg Een ruimtelijke analyse van de is te onderscheiden in vier de- Purmer toont dat de Purmer op len: een open landelijk deel, een landschappelijk niveau wordt ge- bos, een stedelijk gebied en een kenmerkt door grote openheid, een gol aan. Vanwege de verschei- orthogonale verkaveling in smalle, denheid is het niet mogelijk om langwerpige kavels, met een grote een enkel ontwikkelingsprincipe symmetrie aan beide zijden van de te formuleren en hangt de toe- weg. Op erfniveau is onderscheid te laatbaarheid van ontwikkelingen maken tussen erven behorende bij af van de maatvoering van een boerderijen en erven behorende bij te ontwikkelen perceel. buitenplaatsen. Kenmerkend is dat • De Westerweg is een kralen- deze erven zo ingedeeld zijn dat een ke ng van erven met een grote openheid ontstaat, met lange vergelijkbare omvang en inrich- zichtlijnen naar het achterliggende ngskarakteris ek. Nieuwe ont- land. Een analyse op bebouwingsni- wikkelingen moeten binnen deze veau wijst uit dat grote, monumen- ritmiek passen. tale bebouwing zoals stolpboerderij- • De sloop van een oorspronkelij- en, karakteris ek voor de Purmer is. ke stolp is ongewenst. • Het bos is belangrijk omdat het Het provinciale beleid voor de Pur- iden teit kan verlenen en sa- mer, zoals vastgelegd in de Leidraad menhang kan creeëren binnen Landschap en Cultuurhistorie, richt het landschap. zich op het behouden van de voor • Voor de bebouwing van een erf droogmakerijen typische stolpen- zijn de inrich ngstypen voor een structuur. Deze structuur kenmerkt stolpkavel of buitenplaatskavel zich door stolpen die aan kaarsrech- uitgangspunt. te wegen op de kop van agrarische • Alleen de kavels die direct aan erven liggen, waarbij de stolpen de Westerweg grenzen worden prominent in het zicht liggen, goed ook direct op de Westerweg ont- zichtbaar zijn vanaf de weg en waar- sloten. Cultuurhistorische verkenning droogmakerij De Purmer 7 De cultuurhistorische verkenning die u nu onder ogen hee , gee een veel uitvoeriger historische beschrij- ving van dit gebied. Het gee een beeld van bijna 400 jaar geschie- denis, van de droogmaking van het Purmermeer in 1622 tot aan de dag van vandaag, 2019. De aanleiding voor deze verkenning is de wens om de ontwikkelingsge- schiedenis van de Purmer in beeld te brengen, aan de hand hiervan een ruimtelijke analyse van dit gebied te maken en hiermee uit- gangspunten te ontwikkelen voor toekoms ge ruimtelijke ontwikke- lingen. De gemeente ontvangt met enige regelmaat verzoeken voor nieuwe ontwikkelingen, met name woningbouw, langs de Westerweg. Kort geleden zijn daar de plannen Kavelkaart van de Purmer, vervaardigd door tot woningbouw op het terrein van J. Leupenius. Het toont de Purmer in 1622, 1. Inleiding net na de drooglegging en de verdeling van golfclub BurgGolf en in de bocht Ver- de grond in kavels. Bron: Waterlands archief. 1.1 Aanleiding zetslaan/Purmer-Zuid bijgekomen. De gemeente Purmerend hecht veel (1) J.L. Terwen, Het Koningkrijk der Nederlan- belang aan het borgen en versterken den voorgesteld in eene reeks van 136 naar “Van de drie drooggemaakte, in de van de cultuurhistorische kenmerken de natuur getekende schilderach ge gezigten weligste landdouwen veranderde en beschreven door J.L. Terwen (herdruk, van de Purmer en de Westerweg. Dit 1979. Oorspronkelijk: Gouda, 1868) 102. meeren, die de stad [Purmerend] begint met het in beeld brengen van omringen, werd de Purmer, dat uit- deze kenmerken. muntenden visch, vooral veel heer- lijke paling bevaƩ e, en waarin de 3 Deze verkenning kan in de toekomst omliggende steden het regt hadden het fundament worden voor een om te visschen, in 1622 droogge- omgevingsplan, zodra dit onder de maakt; het is 2.712 bunders groot, dan in werking getreden Omgevings- bevat 6 wegen, 80 boerderijen, wet opgesteld moet worden. ongeveer 650 inw. en 17 watermo- lens; vroeger waren er verscheidene 1.2 Doel schoone buitenplaatsen”(1). Deze cultuurhistorische verkenning In zijn boek Het Koningkrijk der Ne- gee antwoord op de volgende vra- derlanden voorgesteld in eene reeks gen: van 136 naar de natuur getekende Hoe ziet de ontwikkelings- schilderachƟ ge gezigten en beschre- geschiedenis van de Purmer ven door J.L. Terwen, verschenen in eruit, vanaf het moment van 1868, beschreef de onderwijzer J.L. ontstaan tot aan heden? Terwen (1813-1873) in één zin de Hoe hee de bebouwing en droogmakerij De Purmer in zijn jd. het grondgebruik er door de 8 Cultuurhistorische verkenning droogmakerij De Purmer eeuwen heen uitgezien? Wat kan als karakteris eke bebouwing voor de Purmer gezien worden? Met welk ruimtelijk beleid moet bij ruimtelijke ontwik- kelingen rekening gehouden worden? Wat zijn de uitgangspunten voor toekoms ge bebou- wing van de Westerweg, waarbij de cultuurhistorie zoveel mogelijk gerespec- teerd wordt? 1.3 Opbouw De verkenning is opgebouwd in drie delen. In het eerste deel, vervat in hoofdstukken 2 tot en met 4, wordt de historie en de huidige toestand van de Purmer beschreven. In het tweede deel, bestaande uit hoofd- stuk 5 en 6, wordt een ruimtelijke analyse gegeven van de Purmer, op landschappelijk, erf-, en bebou- wingsniveau en wordt het ruimtelijk beleid dat op de Purmer van toepas- sing is, uiteengezet. Het derde en laatste deel, vastgelegd in hoofdstuk 7, bevat richtlijnen voor toekoms ge ruimtelijke ontwikkelingen. Cultuurhistorische verkenning droogmakerij De Purmer 9 Ontwikkelingsgeschiedenis tot 2tweede helft 20e eeuw 2.1 Droogmaking Kleine polder in het noorden, de De Purmer was oorspronkelijk een Grote polder in het midden en de meer, ontstaan in de middeleeuwen. Monnikendammerpolder in het zui- Het hele gebied rond Purmerend den. bestond in die jd uit uitgestrekte veengebieden. De Purmer begon als 2.2 Inrichting een aantal kleine veenstroompjes. De ontwerper van de Purmer is Wind, golven en stroming zorgden niet bekend, wel is de naam van voor oeverafslag, de ontginning van de Amsterdamse landmeter Lucas het veen leidde tot inklinking en bo- Jansz Sinck nauw verbonden aan de demdaling. De laaggelegen gebieden droogmaling en inrich ng van zowel overstroomden en zo ontstonden de Beemster als de Purmer. Andere Jan Adriaenszn Leeghwater. Bron: Wikimedia verschillende meren, als de Beem- bij de ontginning betrokken landme- Commons ster, de Wormer en de Purmer. In ters waren Gerrit Dirksz. Langedijk het begin van de zeven ende eeuw en Sijmon Willemsz. Boonakker. werden deze meren drooggemalen, beginnend met de Beemster in 1612. De droogmaling en de inrich ng van De Beemster bleek een groot com- de Nederlandse droogmakerijen mercieël succes te zijn, de vrucht- hee een ontwikkeling doorgemaakt bare landbouwgrond leverde veel waarbij elke nieuwe droogmakerij oogsten van landbouwproducten op een nieuwe ontwikkelingsstap ver- en daarmee veel rendement voor de tegenwoordigd wat betre techniek investeerders. Het droogmaken van en ontwerp. De directe voorganger meren was voor herhaling vatbaar van de droogmaling van de Purmer en in 1617 verleenden de Staten van was de Beemster. De ra onaliteit Holland een octrooi aan de steden van de verkaveling kwam hier tot Edam en Monnickendam om ook het volle wasdom. Anders dan bij de Purmermeer droog te malen. Dijken voorgangers is de hele ruimte inge- De ‘ideale vierkanten’ van de Beemster. werden opgeworpen, een ringsloot richt vanuit een ontwerpprincipe en Bron: Beemster omgevingsnota 2012 werd gegraven en onder leiding van is de aanpassing aan natuurlijke om- de beroemde waterbouwkundige standigheden geminimaliseerd.