Jaarboek voor Nederlandse boekgeschiedenis. Jaargang 21 bron Jaarboek voor Nederlandse boekgeschiedenis. Jaargang 21. Uitgeverij Vantilt, Nijmegen / Nederlandse Boekhistorische Vereniging, Leiden 2014 Zie voor verantwoording: https://www.dbnl.org/tekst/_jaa008201401_01/colofon.php Let op: werken die korter dan 140 jaar geleden verschenen zijn, kunnen auteursrechtelijk beschermd zijn. i.s.m. 7 [Nummer 21] Redactioneel Voor u ligt het Jaarboek 2014 van de Nederlandse Boekhistorische Vereniging. Zoals u zult merken ziet het er iets anders uit dan u gewend bent. In het vorige jubileumjaarboek schreef Hans Mulder, toenmalig voorzitter, dat het bestuur en de redactie van de NBV samen hadden besloten om de opzet van het Jaarboek te herzien. In de eerste plaats werd de behoefte gevoeld om het Jaarboek duidelijker te profileren te midden van de boekhistorische periodieken die er op dit moment op de markt zijn. De opfrisbeurt was eveneens noodzakelijk om te kunnen garanderen dat ook in de toekomst een gevarieerde bundel met bijdragen van hoge kwaliteit kan worden aangeboden. Het afgelopen jaar heeft de gehele redactie hard gewerkt aan de invulling van het ‘Jaarboek nieuwe stijl’ en met plezier presenteren wij u hier het resultaat. Wat is er allemaal veranderd? In de eerste plaats zal het Jaarboek vanaf deze jaargang niet meer uitsluitend Nederlandstalige artikelen bevatten, maar ook meerdere bijdragen in het Engels. Om zowel Nederlandstalige als Engelstalige lezers te bedienen, gaan alle artikelen gepaard met uitgebreide samenvattingen in de ‘andere’ taal. Op deze wijze zijn alle artikelen in het Jaarboek toegankelijk voor zowel Nederlands als Engels lezende lezers. Tevens heeft de redactie een begin gemaakt met peer review. Een deel van de artikelen in dit Jaarboek is al door experts beoordeeld en binnen enkele jaren hopen we te kunnen mededelen dat alle bijdragen worden geëvalueerd. Met deze maatregelen hopen we niet alleen een groter lezerspubliek te bereiken, maar het Jaarboek ook aantrekkelijker te maken voor potentiële auteurs. Centraal in het Jaarboek staat dit keer het thema ‘papier’. Daniel Bellingradt behandelt het belang van de papierhandel tussen Amsterdam en Hamburg in de achttiende eeuw, een onderwerp waar tot dusver nog weinig aandacht voor is geweest. De bijdrage van Steven van Impe biedt ons een inkijk in de winkel van een Antwerpse kleinhandelaar in papier aan het einde van de achttiende eeuw. Paul van Capelleveen beschrijft het gebruik van luxe papier bij de productie van bibliofiele uitgaven en laat daarbij vooral zien hoe de praktijk afweek van de verheven idealen van de private presses. De themaartikelen worden afgewisseld met korte bijdragen van de hand van Henk Porck over enkele facetten van materiaaltechnisch onderzoek aan papier. Jaarboek voor Nederlandse boekgeschiedenis. Jaargang 21 8 Een laatste verandering is dat het onderscheid tussen ‘gewone’ en ‘themanummers’ is losgelaten. Het Jaarboek bevat voortaan ook altijd een of meer algemeen boekhistorische bijdragen. Zo schrijft Mart van Duijn dit keer over gebruikssporen in overgeleverde exemplaren van de Delftse Bijbel en Ed van der Vlist over de lotgevallen van de bibliotheek van het kapittel van Naaldwijk. De bijdrage van Goran Proot over het drukken van programma's voor jezuïetentoneel werpt nieuw licht op het belang van gelegenheidsdrukwerk voor het voortbestaan van drukkerijen in de handpersperiode. Ad Leerintveld toont in zijn onderzoek naar vroeg zeventiende-eeuwse liedhandschriften duidelijk aan dat materiaalkeuze nooit een selectiecriterium mag zijn bij historisch bronnenonderzoek. Sylvia van Zanen, ten slotte, laat zien waarom Carolus Clusius zoveel problemen ondervond bij het verkrijgen van betrouwbaar illustratiemateriaal. In de teruggekeerde rubriek ‘Boekbesprekingen’ of, beter nog, ‘Stand van zaken’, wordt het spits afgebeten door Sandra van Voorst. Zij inventariseert de stand van het onderzoek naar (twintigste-eeuwse) literaire uitgeverijen, door een aantal Belgische en Nederlandse publicaties uit het afgelopen decennium in samenhang te bespreken. Wat niet is veranderd, is de variatie aan bijdragen die u in het Jaarboek kunt aantreffen, en de toegankelijke en aantrekkelijke manier van presenteren, voor een breed geïnteresseerd publiek; eigentijds, toegankelijk en vol kwaliteit. De redactie is inmiddels alweer druk bezig met de voorbereiding van het volgende Jaarboek. Wij kijken nu al uit naar het resultaat! Jaarboek voor Nederlandse boekgeschiedenis. Jaargang 21 9 Ed van der Vlist Books for the chapter Donations in the ‘Registrum capituli Naeldwicensis’ A chapter without books is like a book without chapters. Willem van Naaldwijk (†1345), knight in the service of the count of Holland, must have thought along these lines when he founded the chapter of Naaldwijk in 1307. On the day of Saint Lucy of that year he, as a ‘collator’ of the church of Naaldwijk, installed six canons to be paid from the revenues of his church. The chapter was named after Saint Adrian. There was a lot of money involved in the foundation; there were enough means to support the college of canons, presided over by a dean, and maybe there would be some money left. From the outset Willem ordained that in case of a surplus, half of it would be used to augment the common revenues, the remaining part would be spent on the reinforcement of books or church ornaments. The foundation charter states: ‘Si vero aliquid superfuerit, una pars sit pro augmentatione communis proventus, reliqua vero pars pro librorum seu ecclesiae ornamentorum supplemento.’1 Books belonging to the chapter of Naaldwijk will be the subject of the present contribution. Of course every church and every chapel had its own liturgical equipment. Here books were of primary importance. For instance, an inventory of the comital chapel at the court in The Hague, where in 1307 three altars were in use, lists two missals, two graduals, an antiphonary, a breviary and a psalter.2 Besides, a decent bible and at least the gospels seem indispensable. But individual canons sometimes also had their own non-liturgical books, if only one or two precious memories that reminded them of their study abroad, and in the face of death they often disposed of their earthly goods in favour of the chapters they were members of. As a result chapter libraries accumulated all kinds of books, predominantly on Roman and canon law, since quite many canons had a legal background.3 1 The original foundation charter of 13 December 1307 is lost. A copy after the original is in Brussels, National Archives of Belgium, family archive Reynegom de Buzet, inv. no. 1074 (henceforth: Register Arenberghe), fols. 4r-4v (dated 19 October 1596). Of the (outdated) printed editions and translations I only mention: A. Miraeus, Opera diplomatica, et historica. Editio secunda, tomus primus. Bruxellis, typis Francisci Foppens, 1723, 321-322; H. van R[ijn], Oudheden en gestichten van Delft en Delfland, mitsgaders van 'sGravenhage. Utrecht, by Hermannus Besseling, 1744, 318-321. 2 Inventory of the count of Hainault-Holland's chapel at The Hague, probably June-July 1307; cited by M. Vale, The princely court. Medieval courts and culture in North-West Europe 1270-1380. Oxford/New York 2001, appendix XI (a), 375. 3 K.O. Meinsma, Middeleeuwsche bibliotheken. Zutphen 1903, 182. Jaarboek voor Nederlandse boekgeschiedenis. Jaargang 21 10 This also applies to Saint Adrian's chapter in Naaldwijk, where in 1369 the number of canons was increased with another six.4 Over the centuries canons, deans and other beneficiaries have bequeathed books to the chapter library. Who did so, and what books were involved? We are granted a glimpse of the library holdings thanks to a list of books recorded in a fifteenth-century register of the chapter. This medieval snapshot will be our point of departure. Other evidence on the library holdings will be presented in addition. The book list in the Naaldwijk register The ‘Registrum capituli Naeldwicensis’ is a thick (270 fols.) parchment codex containing lists and copies of archival documents relating to the chapter of Naaldwijk.5 Strangely enough it is not kept in the chapter archive, now in the Historisch Archief Westland at Naaldwijk, but in the Koninklijke Bibliotheek at The Hague, which it entered in 1809 as part of the collection of Jacob Visser (†1804), Grand Pensionary, a collector of old books and a pioneer in Dutch bibliography. It is not known how, where and when Visser obtained the register. Somewhere at the end of the register is the following list of books owned by the chapter of Naaldwijk:6 ¶ Registrum bibliothece capituli in Naeldwijc [1] Speculum ecclesie a nativitate Christi usque ad inventionem Sancte Crucis inclusive [2] Item opusculum domini Innocentii pape de officio altaris [3] Item compendium theologye, vel veritas theologye [4] Item quidam liber metricus et estimo quod sit scolastica metrice, vel pars eiusdem [5] Item summa pauperum sive summula Ramundi [6] Item sermones de sanctis [7] Item Gemma anime de divino officio [8] Item sermones Jacobi de Voragine [9] Item breviloquium casuum confessorum [10] Item passionale bene ligatum de toto anno [11] Item passionale ab adventu Domini usque ad passionem eius inclusive [12] Item passionale [13] Item textus Sexti libri Decretalium [14] Item commentum sentenciarum 4 Confirmation by Jan van Virneburg, bishop of Utrecht: Miraeus, Opera diplomatica, 322 (8 May 1369). 5 The Hague, Koninklijke Bibliotheek (henceforth: KB), ms. 73 E 38, ‘Registrum capituli Naeldwicensis’ (henceforth: