LIEVE BEHIELS Spaanse franciscanen in de Nederlanden Lijst van werken gepubliceerd en vertaald tussen 1535 en 1755 Keizer Karel stond aan het hoofd van een samengestelde staat die bestond uit verschillende territoria die met elkaar waren verbonden via de persoon van de landsheer (het was een ‘personele unie’, Echeverría 1998, Elliott 1992) en waarvan onder meer Spanje (de koninkrijken Castilië en Aragon) en de Neder- landen deel uitmaakten. We verstaan onder de Nederlanden het gebied dat tussen 1548 (de vorming van de ‘Bourgondische Kring’ binnen het Heilig Roomse Rijk) en 1581 (Plakkaat van Verlatinge) een bestuurlijke eenheid vormde en onder de benamingen ‘XVII Provinciën’, ‘Nederland’, ‘de Nederlan- den’, in het Frans ‘Païs Bas’ (in het enkelvoud of meervoud) bekend stond (Blom & Lamberts 1994: 135). De Unie van Utrecht (1579) legde de grondslag voor de latere Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Toen de opstan- dige gewesten het gezag van Filips II niet meer erkenden, probeerde Spanje het hele gebied opnieuw te veroveren. Dat lukte echter niet en sinds het einde van de zestiende eeuw controleerden de Spaanse Habsburgers de facto dus een veel kleiner gebied, dat dan de naam Zuidelijke (of Spaanse, of Habsburgse) Neder- landen droeg. Het grenstracé tussen de Zuidelijke Nederlanden en de Verenigde Provinciën (de nieuwe staat die gevormd werd door de opstandige Nederlandse gewesten) veranderde met het verloop van de militaire operaties van het einde van de zestiende en de eerste helft van de zeventiende eeuw (Blom & Lamberts 1994: 248). Tot in 1648 zouden de XVII Provinciën, waarvan het politieke, economische en culturele zwaartepunt lag in de graafschappen Vlaanderen, Holland en Zeeland en het hertogdom Brabant in theorie weliswaar volledig blijven behoren tot het Spaanse rijk. In dat jaar werd met de Vrede van Münster de onafhankelijkheid van de opstandige noordelijke gewesten volkenrechtelijk erkend. Met de Vrede van Utrecht van 1713 zouden de Zuidelijke Nederlanden deel gaan uitmaken van de Oostenrijks-Habsburgse samengestelde staat, die geleid werd vanuit Wenen. De Nederlanden omvatten ook Franstalige gebieden zoals een gedeelte van het graafschap Vlaanderen (m.n. de steden en kasselrijen Rijsel, Douai en Orchies), de graafschappen Artesië, Namen en Henegouwen, de stad Doornik en het platteland errond (het Doornikse), en het hertogdom Luxemburg. Als universiteitsstad en bolwerk van de contrareformatie was Douai een belangrijk drukkers- en vertaalcentrum (Behiels et al. 2014: 116) en verschillende werken van franciscaner auteurs werden daar gedrukt. In 1667 werd de streek van Lille, Douai en Orchies door Lodewijk XIV veroverd op Spanje. Voor de geografische afbakening van de vermelde werken wordt een zo inclusief mogelijk begrip van de Nederlanden gehanteerd. Ten dele verschuift ze mee met de historische ontwikkelingen – zo hebben we in de regio Lille, Douai en Orchies na 1667 OnsGeestelijkErf 85(4), 311-352. doi: 10.2143/OGE.85.4.3071295 © Ons Geestelijk Erf. All rights reserved. 997959.indb7959.indb 331111 224/03/154/03/15 009:169:16 312 LIEVE BEHIELS geen drukken van Spaans franciscanen meer aangetroffen –, ten dele ook niet: we hebben ook de werken vermeld die in de late zestiende en de zeventiende eeuw in de noordelijke Nederlanden werden gedrukt en verspreid, ook al had die regio zich de facto al van Spanje losgemaakt. De politieke, militaire, economische, culturele en spirituele banden tussen de onderdelen van de Spaanse monarchie werden sterk aangehaald en twee eeu- wen lang reisden diplomaten, hovelingen, handelaren, militairen en geestelijken over en weer tussen de verschillende gebieden van het rijk. Hoewel er heel wat historisch onderzoek wordt verricht naar de relaties tussen Spanje en de Neder- landen ten tijde van de ‘composiete’ Spaanse monarchie (o.a. Fagel 1996, Col- lard et al. 2009, Vermeir et al. 2011), zijn het voornamelijk politieke, diploma- tieke, economische en culturele onderwerpen die de meeste aandacht krijgen. Religie komt hierin aan bod als onderdeel van het politieke beleid (Wyhe 2004, Thomas 2011). De spirituele relaties tussen de Spaanstalige wereld en de Nederlanden krijgen wel degelijk aandacht, maar die gaat dan vooral naar de invloed van de mystiek van het ‘Noorden’ op de Spaanse geestelijke literatuur (Orcibal 1959 en 1966, Behiels & Norbert Ubarri 2004, Pacho 2004, Norbert Ubarri 2007 en 2009). In de omgekeerde richting is aandacht besteed aan vroege vertalingen van werk van Jan van het Kruis (Porteman 1973, Behiels 2002). Met het receptieonderzoek naar de Spaanse geestelijke schrijvers van de hervormde karmelieten is al een begin gemaakt. Auteurs als Jan van het Kruis en Theresa van Avila zijn zeer vertrouwde namen bij de hedendaagse lezer die in spirituele teksten is geïnteresseerd. Ook de franciscaanse spiritualiteit kende een grote bloei in de zestiende en de zeventiende eeuw met auteurs als Francisco de Osuna, Bernardino de Laredo, Alonso de Madrid, Diego de Estella, Pedro de Alcántara en anderen. Een aantal van deze auteurs bereikte met hun geschriften een publiek in de Nederlanden. Hun werken werden in de Nederlanden gedrukt in de brontalen (het Spaans en het Latijn), en in vertaling, voornamelijk in het Nederlands en het Frans, soms ook in het Latijn of het Engels. In wat volgt willen we hiervan een overzicht bieden dat kan dienen als aanzet tot verder onderzoek naar de penetratie van de geschriften van die auteurs in de Nederlanden van de zes- tiende tot de achttiende eeuw. Het leek ons niet opportuun om deze lijst geografisch te beperken tot de Zui- delijke Nederlanden tussen de vijftiende en het begin van de achttiende eeuw, ook al situeert de meerderheid van de publicaties zich logischerwijs in dat gebied, waar de activiteit van drukkers en vertalers bijdroeg tot de globalisering van de geesten en de verspreiding van de religieuze ideologie van het Spaanse Imperium (Behiels et al. 2014: 120). Ook na de scheiding werden in de Noordelijke Neder- landen werken van bepaalde Spaanse franciscaner auteurs gedrukt en vertaald en werkte hun boodschap door; daarom zijn ook die drukken en vertalingen in de lijst opgenomen. Om die doorwerking in de tijd beter te laten zien, hebben we eveneens de drukken en vertalingen van die auteurs uit de eerste helft van de achttiende eeuw in noord en zuid opgenomen; zij vormen immers de uitlopers van de intense zestiende- en zeventiende-eeuwse publicatie-activiteit. 997959.indb7959.indb 331212 224/03/154/03/15 009:169:16 SPAANSE FRANCISCANEN IN DE NEDERLANDEN 313 Volgens de geraadpleegde bronnen werd in de Nederlanden werk gedrukt en vertaald van Ambrosio Montesino (ca. 1444-1514), Francisco de Osuna (ca. 1492-ca. 1541), Antonio de Guevara (1480-1545), Juan de Dueñas (fl. begin zestiende eeuw), Luis de Escobar (1475-ca. 1551), Alonso de Madrid (ca. 1485-1570), Diego de Estella (1524-1578), Pedro de Alcántara (1499-1562), Juan de Bonilla (fl. zestiende eeuw), Andrés de Soto (1553-1625), Pedro de Alva y Astorga (1601-1667) en María de Jesús de Ágreda (1602-1665). We rangschikken de auteurs in chronologische volgorde van hun eerste publicatie in de Nederlanden. Daarom voorzien we ook een alfabetische lijst van de auteursnamen. De samenstelling van de lijst kwam tot stand door het systematisch overlo- pen van een aantal bibliografische bronnen en bibliotheekcatalogi. De Univer- sal Short Title Catalogue diende als uitgangspunt voor de zestiende eeuw en de Short Title Catalogus Vlaanderen en de Short Title Catalogue Netherlands, voor de zeventiende eeuw (zie ‘Bronnen’ voor de gebruikte afkortingen en de beknopte naam van de referentiewerken). Dit liet ons toe voor bijna elke druk in de lijst één of meerdere vindplaatsen op te geven; hierbij werd geen volle- digheid nagestreefd. Na elk bibliografisch item vermelden we in welke bronnen we het hebben aangetroffen (“vermeld in”) en in welke bibliotheken het beschikbaar is (“aanwezig in”; voor de gebruikte afkortingen, zie ‘Bibliothe- ken en collecties’). Meer en meer catalogi van lokale bibliotheken kunnen via het internet worden geraadpleegd en de lijst met exemplaren zal dus zeker toenemen, maar voor wie de werken wil consulteren biedt onze lijst in ieder geval een uitgangspunt. Een aantal werken van deze franciscaner auteurs is ook digitaal beschikbaar op het internet. Dat hebben we aangegeven met “online” en de vermelding van de digitale collectie. Het aantal digitaal beschikbare tek- sten zal in de toekomst eveneens stijgen. De exemplaren die we zelf hebben bekeken zijn aangeduid met een asterisk achter de naam of afkorting van de bibliotheek waarin ze zich bevinden. We zijn ons ervan bewust dat de lijst betrouwbaarder zou zijn geweest indien we alle vermelde exemplaren persoon- lijk hadden kunnen bekijken. Door de geografische verspreiding van die wer- ken was dit helaas niet mogelijk. Per werk geven we eerst de drukken in de originele taal op, daarna de ver- talingen in het Nederlands, het Frans en vervolgens de versies in andere doel- talen. Antonio de Guevara is de franciscanerauteur van wie de drukken in de Nederlanden de grootste verspreiding kenden. Voor de ordening van zijn wer- ken en die van Andrés de Soto, van wie eveneens een belangrijk aantal titels werd gedrukt en vertaald, hebben we die van De Troeyer (1969) overgenomen. De lijst is doorlopend genummerd. 997959.indb7959.indb 331313 224/03/154/03/15 009:169:16 314 LIEVE BEHIELS Gebruikte afkortingen * = exemplaar ter plaatse gezien Bronnen De verkorte bronverwijzingen zijn verantwoord in de bibliografie aan het eind van