TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ RADYO TELEVİZYON VE SİNEMA ANABİLİM DALI TELEVİZYONDA TARİHİ DÖNEM DİZİLERİ VE OSMANLI ANLATILARI: MUHTEŞEM YÜZYIL ÖRNEĞİ Doktora Tezi Leyla OTER Ankara, 2021 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ RADYO TELEVİZYON VE SİNEMA ANABİLİM DALI TELEVİZYONDA TARİHİ DÖNEM DİZİLERİ VE OSMANLI ANLATILARI: MUHTEŞEM YÜZYIL ÖRNEĞİ Doktora Tezi Leyla OTER Tez Danışmanı Doç. Dr. Oğuzhan TAŞ Ankara, 2021 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ RADYO – TELEVİZYON VE SİNEMA ANABİLİM DALI TELEVİZYONDA TARİHİ DÖNEM DİZİLERİ VE OSMANLI ANLATILARI: MUHTEŞEM YÜZYIL ÖRNEĞİ DOKTORA TEZİ Tez Danışmanı Doç. Dr. Oğuzhan TAŞ TEZ JÜRİSİ ÜYELERİ Adı ve Soyadı İmzası 1- Prof. Dr. Elif Ekin AKŞİT 2- Prof. Dr. Aydan ÖZSOY 3- Doç. Dr. Tuğba TAŞ 4- Dr. Öğretim Üyesi Göze ORHAN 5- Doç. Dr. Oğuzhan TAŞ Tez Savunması Tarihi 30 Haziran 2021 2 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü’ne, Doç. Dr. Oğuzhan TAŞ danışmanlığında hazırladığım “Televizyonda Tarihi Dönem Dizileri Ve Osmanlı Anlatıları: Muhteşem Yüzyıl Örneği (Ankara.2021) ” adlı doktora tezimdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu, başka kaynaklardan aldığım bilgileri metinde ve kaynakçada eksiksiz olarak gösterdiğimi, çalışma sürecinde bilimsel araştırma ve etik kurallarına uygun olarak davrandığımı ve aksinin ortaya çıkması durumunda her türlü yasal sonucu kabul edeceğimi beyan ederim. Tarih: Leyla OTER 3 İÇİNDEKİLER GİRİŞ ............................................................................................................................... 1 1.YÜKSELEN YENİ OSMANLICILIK VE YENİ KİMLİK ARAYIŞLARI .......... 8 1.1. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e: Yeni Bir Millet, Yeni Bir Tarih ............................... 9 1.2. “Yeni” Osmanlıcılık Yaklaşımı: Tarihsel Süreçte Ortaya Çıkışı ve Dönüşümü ........................................................................................................... 14 1.3. Adalet ve Kalkınma Partisi’nin İdeolojisi ve Yeni Osmanlıcılık Kavramının Dönüşümü ....................................................................................... 26 1.4. Gündelik Hayatta Yükselen Osmanlı Nostaljisi ve Yeni Osmanlıcılığın Eleştirileri ........................................................................................................... 33 1.5. Oryantalizm ve Temsil ........................................................................................ 41 1.6. Oto-Oryantalizm .................................................................................................. 48 2. TARİH, BELLEK VE TEMSİL ............................................................................. 55 2.1. Tarih: Kolektif Kimliğin Harcı ............................................................................ 55 2.2. Çarpıtma, Protez Bellek ve Nostalji .................................................................... 60 2.3. Ekranda ve Perdede Tarih Anlatmak ................................................................... 68 2.4. Kurgusal Anlatılarda Tarih .................................................................................. 75 2. 5. Tarihi Dönem Dizileri ve Tarih Anlatısı ............................................................ 80 2.6. Türkiye’de Tarihi Film ve Diziler ....................................................................... 85 2.7. 2000’li Yıllarda Osmanlı Tarihini Konu Alan Yapımlar .................................... 94 3. MUHTEŞEM YÜZYIL: YENİ OSMANLICILIK TARTIŞMALARINDA “YENİ BİR OSMANLI” ............................................................................................ 100 3.1.Muhteşem Yüzyıl’a Genel Bakış ......................................................................... 100 3.2. Muhteşem Yüzyıl ve Tarihe Bakış .................................................................... 107 3.3.Kanuni Sultan Süleyman: Tek Adam ve Mutlak Baba ...................................... 110 3.4. Padişah Süleyman’dan Başkan Erdoğan’a Tek Adam Miti .............................. 117 3.5. Ya Mustafa Ölmeseydi? Melankolik Bir Yas, Nostaljik Bir Hayıflanma ......... 121 3.6. Mahremin Oryantalist Mekanı: Osmanlı’da Harem .......................................... 125 3.7. Hürrem: Muhteşem Kadın ya da Fettan Cariye ................................................ 133 3.8. İbrahim: Süleyman’ın Kayıp İkizi ..................................................................... 143 3.9. Din ve Din Adamlarının Temsili ....................................................................... 150 3.10. Yabancılar ve Gayrimüslimler......................................................................... 153 3.11. Muhteşem Yüzyıl ve Diğerleri .......................................................................... 157 3.12. Nostaljik Hayıflanma, Muhafazakar Nefret ve Hınç ....................................... 165 SONUÇ ........................................................................................................................ 168 4 EKLER ........................................................................................................................ 184 EK 1. ......................................................................................................................... 184 ÖZET ........................................................................................................................... 189 ABSTRACT ................................................................................................................ 190 5 GİRİŞ Tarih nedir, nasıl anlatılır, tarihçi kimdir gibi sorular tarih bilimi için güncelliğini her zaman korur. Tarihi belki de diğer beşeri bilim dallarından ayıran en temel farklılık da budur. İlerleyen ve gelişen bir sosyal bilim muamelesi gördüğü gibi, bilim olup olmadığı üzerine yürütülen tartışmalar da kapanmış değildir. Bütün bunların yanı sıra dünyanın “post” tanımlamalarla açıklanmaya başladığı yakın dönemlerde tarih üzerine yapılan post tarihçilik tartışmaları da devam etmektedir. Tarih yazımı, tarihi kimin, nasıl yazacağı konuları sonu olmayan çok sesli bir tartışma ise, tarihi başka mecralar aracılığıyla anlatmak konusuna gelindiğinde bu tartışmadan bir gürültü kopması işten bile değildir. Walter Benjamin’in (2014: 120) “çömlekçilerin parmak izleri çanağa nasıl yapışıp kalırsa, anlatıcı da hikayesinde öyle iz bırakır” dediği gibi, her anlatıcı anlatıya kendinden, kimseninkine benzemeyen bir iz bırakır. Bu iz bir fazlalıktır aslında. Anlatıya eklenmesi imkânsız olan, eklendiği anda da diğer bütün anlatılardan onu ayıran bir çeşit imzadır. Mesele tarih anlatmak olduğunda bu farklılık dikkatleri üzerine toplayıp, tartışmaların fitilini tutuşturan ateş olabilir. Çünkü anlatıcı anlatıya kattıkları (kimi zaman da eksilttikleri) nedeniyle “tarihi çarpıtmak”, “tarihi yanlış anlatmak” ile suçlanabilir. Sinema, televizyon, roman gibi alanlarda tarihi çalışmalar yapanların karşılaştıkları en büyük sorun da budur. Tarihi bir olayı anlatan yapımcı, senarist, yönetmen ya da yazar, tarihi doğru anlatmadığı gerekçesiyle kim zaman tarihçi akademisyenlerden, kimi zaman siyaset insanlarından, kim zaman da toplumdan gelen yoğun eleştirilere maruz kalır ya da tam aksine büyük bir beğeniyle alkışlanır. Tarih ve onu geniş kitlelerle buluşturan popüler anlatılara odaklanıldığında, popüler tarih anlatısına yüz çeviren, bu anlatıların popülizm adına tarihi çarpıttığını iddia eden tarihçiler olduğu gibi, bu anlatıların tarihin hiçbir zaman ulaşamadığı kadar geniş kitlelere ulaştığını, böylece alana ilgiyi artırdığını düşünen tarihçiler de çoktur. 1 Aynı şekilde popüler tarih anlatısının gücünün farkına varan siyasetçiler de bu gücü kendi ideolojik amaçları doğrultusunda kullanmaktan geri durmaz. Aksi bir durumda, bu güç kendi meşruiyetlerine gölge düşürecek olduğunda da onu engellemek isteyebilirler. Böylelikle dönemin tarih anlayışına ve bakışına yön verebilirler. Son yıllarda Osmanlı tarihine olan ilgide yaşanan artış dikkat çekecek boyutlara ulaşmış, kimileri bu ilgiyi “Osmanlı çılgınlığı” olarak adlandırmıştır. Bu ilginin bir çılgınlık olarak tanımlanmasının ardında duran gerçek, Osmanlı tarihinin, tarih kitaplarından çıkıp, bugünün hem siyasal söylemlerinde hem de gündelik hayatında yeniden canlanmasıdır. Akademik çalışmalara gerek kalmadan, sokakta yürürken karşınıza çıkan kafenin adında, işporta tezgahında satılan tuğra işlemeli yüzükte ya da uluslararası zincir olan bir hamburgercinin menüsünde dahi Osmanlı hatırlatması bulunabilir, toplumun Osmanlı’yı yeni bir keşif gibi sahiplendiği görülebilir. Osmanlı tarihinin bu denli popülerleşmesinde televizyonda yayınlanan tarihi diziler ile sinemada yapılan Osmanlı dönemine ilişkin popüler filmlerin katkısı yadsınamaz. Bu çalışmanın da konusunu oluşturduğu üzere televizyon ve sinemada Osmanlı tarihi anlatılarının aynı dönemde artması bir tesadüf değildir elbette. Türkiye’nin Orta Doğu’daki dış politikasının “Yeni Osmanlıcı” olarak tanımlanması yükselen Osmanlıcı siyasetin en açık göstergesidir. Bununla birlikte 2000’li yılların başından itibaren Osmanlı’yla ilgili açılan müzelerin, restore edilen saraylar, çeşmeler gibi tarihi mekanların artması, uluslararası yemek zincirlerinin Türkiye için “Sultan mönü” gibi adlarla yeni ürünler sunması, ulusal kanallarda yayınlanan Osmanlı tarihine ilişkin dizilerin yanı sıra uluslararası dijital bir platform olan Netflix ile ortak yapılan ilk Türkiye projesinin de yine Osmanlı’ya göndermeleri olan “Hakan: Muhafız” olması, koronavirüs