6WXGLDQDGZ\ZLDGHPLNRQWUZ\ZLDGHP3ROVNLZ;;ZLHNX7RP 1LQLHMV]\WRP]DZLHUDWHNVW\SRĂZLÚFRQHZ\ZLDGRZLLNRQWUZ\ZLDGRZL 3ROVNLZ;;Z5HGDNWRU]\VÈĂZLDGRPLU\]\ND]ZLÈ]DQHJR]]DSURSRQRZDQÈIRU PXïÈ:\GDMHVLÚMHGQDNĝHMHVWRQRZDUWHSRGMÚFLD:\ZLDG3ROVNLPLÚG]\ZRMHQ QHMLb]bRNUHVX,,ZRMQ\ĂZLDWRZHMQLHZÈWSOLZLH]DFKRZDïFLÈJïRĂÊRUJDQL]DF\MQÈ LbSHUVRQDOQÈ-HGQDNMXĝRGU ]SRF]ÈWNDPLZU ]DF]Úï\G]LDïDÊVïXĝE\ NRPXQLVW\F]QH SU]HNV]WDïFDMÈFH VLÚ VWRSQLRZR Z Z\ZLDG L NRQWUZ\ZLDG 35/ -HGQRF]HĂQLHZ\ZLDGSROVNLQDXFKRGěVWZLHQLH]DSU]HVWDïG]LDïDñ=DSRGVWDZÚ W\WXïXNVLÈĝNLSU]\MÚWRMHGQDNSDñVWZRSROVNLHMDNRRUJDQL]DWRUDW\FKVïXĝE-HJR LVWQLHQLHļQDZHWZRNUHVDFKRJUDQLF]RQHMVXZHUHQQRĂFL OXEMHMEUDNX ļQLHXOHJD ZÈWSOLZRĂFL3RGREQLHMDNLVWQLHQLHLFLÈJïRĂÊVSRïHF]HñVWZDSROVNLHJREH]Z]JOÚ GXQDRERZLÈ]XMÈF\XVWUöM )UDJPHQWZVWÚSX:RMFLHFKD6NöU\L3DZïD6NXELV]D 1LHPDPQDMPQLHMV]HMZÈWSOLZRĂFLĝHFHORZHMHVWZ\GDQLHSUDF\]ELRUR ZHMSW6WXGLDQDGZ\ZLDGHPLNRQWUZ\ZLDGHP3ROVNLZ;;ZLHNXNWöUHMUHGDNWR UDPLVÈ:RMFLHFK6NöUDL3DZHï6NXELV]RVRE\NRPSHWHQWQHZSUREOHPDW\FHSRO VNLFKPLÚG]\ZRMHQQ\FKVïXĝEVSHFMDOQ\FK3RWZLHUG]HQLHPWHJRVÈLFKSXEOLNDFMH Z\VRNRRFHQLDQHSU]H]EDGDF]\VSHFMDOL]XMÈF\FKVLÚZSUREOHPDW\FHGZXG]LHVWR ZLHF]QHJRZ\ZLDGXNRQWUZ\ZLDGXRUD]IRUPDFML]DMPXMÈF\FKVLÚRFKURQÈJUDQLF LSRU]ÈGNXZHZQÚWU]QHJR:VSRPQLDQDSUDFD]ELRURZDEÚG]LHERZLHPVSHïQLDïD QLHW\ONR]DGDQLDSR]QDZF]HOHF]WDNĝHHGXNDF\MQHLSRSXODU\]DWRUVNLHļSRZLÚN V]DMÈFLSRU]ÈGNXMÈFZLHG]ÚQDWHPDWKLVWRULLSROVNLFKVïXĝEVSHFMDOQ\FKLķWDMQ\FK ZRMHQĵSURZDG]RQ\FKJïöZQLHZ(XURSLH¥URGNRZHML:VFKRGQLHMZ;;Z 6WXGLD )UDJPHQWUHFHQ]MLSURI]ZGUKDE:DOGHPDUD5H]PHUD QDGZ\ZLDGHP LNRQWUZ\ZLDGHP 3ROVNLZ;;ZLHNX 7RP ,316]F]HFLQ 6WXGLD QDGZ\ZLDGHP LNRQWUZ\ZLDGHP 3ROVNLZ;;ZLHNX 7RP Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Oddział w Szczecinie Szczecin 201 6WXGLD QDGZ\ZLDGHP LNRQWUZ\ZLDGHP 3ROVNLZ;;ZLHNX 7RP pod redakcją Wojciecha Skóry i Pawła Skubisza ,316]F]HFLQ 5HFHQ]HQFL SURIGUKDE$QGU]HM3DF]NRZVNL SURIGUKDE:DOGHPDU5H]PHU 5HGDNFMD -RODQWD5XG]LĸVND 3URMHNWVHULL ,ZRQD/HPLUVND 3URMHNWRNãDGNL 7RPDV]3U]HGSHãVNL 6NãDG 'DULXV]*yUVNL 'UXN /HJUD6S]RR XO$OEDWURVyZF.UDNyZ =GMĕFLHQDRNãDGFH ]GMĕFLHRSHUDF\MQH]URELRQHSU]H]6ãXŧEĕ%H]SLHF]HĸVWZD DWWDFKpZRMVNRZHPXDPEDVDG\:LHONLHM%U\WDQLL SãN$90HDUVRZLZU]HŋQLDUSRGF]DV SHQHWUDFMLORWQLVND$UPLL5DG]LHFNLHMZ6]SURWDZLH $UFKLZXP,31Z:DUV]DZLH :SRGGUXNXQDRNãDGFH IUDJPHQWUDSRUWXRUJDQL]DF\MQHJRSODFyZNLZ\ZLDGRZF]HM 2GG]LDãX,QIRUPDF\MQR:\ZLDGRZF]HJR6]WDEX1DF]HOQHJR :RG]DÅ(VWH]HWµZ1RZ\P-RUNX]D,NZDUWDãU ,QVW\WXW-y]HID3LãVXGVNLHJRZ1RZ\P-RUNX &RS\ULJKWE\,QVW\WXW3DPLĕFL1DURGRZHM².RPLVMDŊFLJDQLD=EURGQL SU]HFLZNR1DURGRZL3ROVNLHPX2GG]LDãZ6]F]HFLQLH ,6%1 Spis treści Wprowadzenie . 7 Studia Andrzej Misiuk, Tworzenie się systemu wojskowych służb specjalnych w Polsce w latach 1918–1922 .......................... 17 Aleksander Smoliński, Próba oceny efektywności działań polskiego wywiadu wojskowego oraz wywiadu Armii Czynnej Ukraińskiej Republiki Ludowej przeciw 1. Armii Konnej podczas jej walk na polskim teatrze działań wojennych w 1920 r. .......................... 35 Robert Majzner, Organizacja wojskowej służby dyplomatycznej po zakończeniu wojny z Rosją Radziecką (1921–1923)..................109 Marcin Kruszyński, Wywiad polski na terenie ZSRR (1921–1939). Wybrane zagadnienia ...............................125 Wojciech Skóra, Porwania jako element konfrontacji wywiadów Polski i Niemiec na odcinku pomorskim w dwudziestoleciu międzywojennym ......141 Daniel Koreś, Oddział II Sztabu Głównego Wojska Polskiego pod kierownic- twem płk. dypl. Tadeusza Pełczyńskiego w latach 1929–1932 i 1935– –1939. Zarys wybranych problemów ..................167 Henryk Ćwięk, W cieniu sojuszu polsko-francuskiego. Współpraca wywiadow- cza między Warszawą a Paryżem w okresie międzywojennym ......237 Robert Kuśnierz, Pogłodowa wieś ukraińska w polskich raportach wywiadow- czych i konsularnych (1934–1937)....................251 Zdzisław J. Kapera, Polski radiowywiad w sierpniu i wrześniu 1939 r. .... 267 Tomasz Sypniewski, Noty biograficzne oficerów i podoficerów Oddziału II Sztabu Głównego Wojska Polskiego pełniących służbę w Posterunku Oficerskim nr 1 w Mławie (część 2) ...................289 Piotr Cichoracki, Kazimierz Rolewicz (1899–1986) – oficer Wojska Polskiego, naczelnik wydziałów bezpieczeństwa (wydziałów społeczno-politycznych) urzędów wojewódzkich w Nowogródku i Brześciu nad Bugiem .....305 6 Aleksander Woźny, Kazimierz Wróblewski – urzędnik konsularny (1926–1934), współpracownik Referatu „Zachód” Oddziału II Sztabu Głównego Wojska Polskiego (1934–1936) w operacji „Miles” ...............323 Mieczysław Starczewski, Wywiad Okręgu Śląskiego OOB–ZWZ–AK...... 357 Bogdan Chrzanowski, Sprawa Anglika Ronalda Clarence’a Jeffery’ego – współ- pracownika wywiadu Armii Krajowej – w świetle zachowanych dokumen- tów Sztabu Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych ..........411 Joanna Bochaczek-Trąbska, W służbie na emigracji. Wojenne losy mjr. Jana Henryka Żychonia na tle działalności Oddziału II ............433 Przemysław Olstowski, O genezie i istocie konfliktu między mjr. Janem Henrykiem Żychoniem a kpt. Antonim Jerzym Niezbrzyckim. Garść refleksji..................................461 Adam Nogaj, Powstanie i organizacja Oddziału Wywiadowczego Sztabu Głównego Wojska Polskiego w latach 1944–1945 ............479 Zygmunt Woźniczka, Obraz Polski po wojnie w raportach podziemia niepod- ległościowego przesyłanych na Zachód ..................579 Władysław Bułhak, Pion „N” wywiadu cywilnego PRL. Ewolucja struktur, uwa- runkowania organizacyjno-prawne i przykłady operacji tzw. wywiadu niele- galnego w strukturach Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego i Ministerstwa Spraw Wewnętrznych ..607 Źródła Tadeusz Dubicki, Rozkaz Organizacyjny nr 1 Oddziału II Sztabu Naczelnego Wodza, wydany przez płk. dypl. Mariana Józefa Smoleńskiego 13 paź- dziernika 1939 r. w Bukareszcie .....................685 Witold Bagieński, Dwa słowniki wywiadu wojskowego PRL z 1970 i 1978 r. 697 Wykaz skrótów . 737 Indeks osobowy . 743 Indeks geograficzny . 767 Wprowadzenie Pomysły publikowania prac zbiorowych podsumowujących bieżący stan i kie- runki badań dowodzą zarówno dużej liczebności, jak i dojrzałości środowiska histo- ryków zainteresowanych danym obszarem badawczym. Pod tym względem prace nad przeszłością wywiadu polskiego należy uznać za szczególnie intensywnie rozwijający się fragment historiografii. To cieszy, ale i skłania do refleksji nad przyczynami. Wydaje się, że pierwszy z podobną inicjatywą wystąpił Władysław Bułhak. Rezultatem była praca poświęcona wywiadowi i kontrwywiadowi Armii Krajowej, opublikowana przez Instytut Pamięci Narodowej w 2008 r. W sześciu tekstach omówiono tam najnowsze ustalenia z okresu II wojny światowej1. Później z pomy- słem prezentacji badań nad służbami wywiadowczymi II Rzeczypospolitej wystąpił Tadeusz Dubicki. Było to przedsięwzięcie nie tylko inaczej ulokowane chronolo- gicznie, ale i z zamysłem cykliczności. Książka trafiła do rąk czytelników w 2010 r. O tym, że koncepcja była trafiona świadczy stosunkowo szybkie ukazanie się drugiego tomu (2012) i zawarte tam zaproszenie do trzeciego2. Kilka tygodni po inicjatywie powstania niniejszej książki oraz rozesłaniu zaproszeń do autorów, do podobnych prac przystąpili badacze Akademii Pomorskiej w Słupsku, Andrzej Pepłoński i Piotr Kołakowski. Efekt, zbiór 21 artykułów, ukazał się pod koniec 2011 r.3 Obecnie prezentujemy czytelnikom wynik inicjatywy z połowy 2010 r. Ten zróżnicowany krajobraz jest dopełniony często organizowanymi konfe- rencjami naukowymi, których głównym tematem jest działalność wywiadu i kontr- wywiadu4. Jeśli dodać, że rocznie ukazuje się kilka ważnych monografii i zbiorów źródeł poświęconych tej problematyce, to można mówić o rozkwicie „historio- grafii wywiadowczej” w Polsce. Czemu należy go przypisać? Wydaje się, że po części latom wymuszonych zaniechań, mających źródło w reglamentacji dostępu do źródeł. Zmiana sytuacji spowodowała, że zaczęto bardzo szybko nadrabiać 1 Wywiad i kontrwywiad Armii Krajowej, red. W. Bułhak, Warszawa 2008. 2 Wywiad i kontrwywiad wojskowy II RP. Studia i materiały z działalności Oddziału II SG WP, t. 1–2, red. T. Dubicki, Łomianki 2010–2012. 3 Wywiad wojskowy II Rzeczypospolitej. Materiały, red. P. Kołakowski, A. Pepłoński, Kraków 2011. 4 Jedna z pierwszych ważnych konferencji odbyła się w 2002 r. w Krakowie. Jej efektem była pozycja Wkład polskiego wywiadu w zwycięstwo aliantów w II wojnie światowej. Akta konfe- rencji naukowej zorganizowanej w Krakowie w dn. 20–22.10.2002 r. przez Polską Akademię Umiejętności, Muzeum Armii Krajowej, Towarzystwo Obrony Zachodnich Kresów Polski i Insty- tut Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego, red. Z.J. Kapera, Kraków 2004. Potem obradowało kilka innych. W październiku 2009 r. w Bydgoszczy i Warszawie spotkali się badacze z kilku krajów, na konferencji „Na tajnym froncie. Walka służb wywiadowczych podczas II wojny światowej”. W kwietniu 2012 r. na Uniwersytecie Szczecińskim miała miejsce konferencja „Służby specjalne w systemie bezpieczeństwa państwa”. Jeszcze w tym roku odbędzie się kon- ferencja poświęcona kontrwywiadowi polskiemu (organizowana przez Agencję Bezpieczeństwa Wewnętrznego). 8 opóźnienia. Historiografia poświęcona wywiadowi polskiemu w XX w. jest bowiem stosunkowo nowym zjawiskiem. Periodyzacji historiografii wywiadu polskiego można zaproponować wiele. Podobnie jak ocen jej zawartości. Zjawisko jest zbyt niedawne, by rozwijać dalej idące rozważania z zakresu historii historiografii. Wydaje się jednak, że można wyróżnić cztery zasadnicze okresy5. W pierwszym ukazały się pionierskie prace Władysława Kozaczuka