Lokaal bestuur, verkiezingen en dagbladverslaggeving in Gauteng, Zuid-Afrika (1982-1995) dem- Martinus Johannes Petrus Deuze voorgele ter vervulling van die vereistes vir die graad M.Phil. in die Lettere en Wysbegeerte m Geskiedenis en Kommunikasieleer in die Fakulteit Lettere en Wysbegeerte aan die Randse Afrikaanse Universiteit Studieleier: Professor H.J. Van Aswegen Medestudieleier: Professor S. Verwey Johannesburg, Republiek van Suid - Afrika Ernie 1996 .. .... . .. oui106..;:4400 en J a 11::1)eiite: voo rtdurende ......................................... ...................... iiiog4ijk:411;0: pewees Inhoud Titelblad 3 Opdracht 4 Inhoudsopgave 6 Overzicht illustraties 7 Hoofdstuk I: Inleiding, veran tw oordirecht vaardi g 8 Hoofdstuk Historiografie, methodologie en probleemstelling 17 Hoofdstuk Geschiedenis en achtergronden bij lokaal bestuur en verkiezingen 34 Hoofdstuk IV: Geschiedenis en achtergronden bij de gedrukte media in Zuid-Afrika 112 Hoofdstuk V: Inhoudsanalyse van verslaggeving rondom de lokale verkiezingen van 1988 en 1995 in Beeld, The Star en Sowetan 139 Samenvatting en conclusies 205 Bibfiografie 210 - Geschiedenis en historiografie 211 - Massacommunicatie en journafistiek 218 - Interviews 221 - Literaire bronnen 223 - Periodieken 224 Bijlage 225 Dankwoord 227 6 Overzicht illustraties I Cartoon (Derek Bauer), 3 augustus 1990. Nelson Mandela en F.W. De Klerk onlosmakelijk gebonden aan elkaar op een vlot in de oceaan. p.5 II Cartoon (Paul Grogan), 11 januari 1991. Generaals tijdens de Golf-oorlog horen nieuws van de uiterst kleine `Boerestaat Party' uit Zuid-Afrika. p.13 III Cartoon (Dugmore & Rico), The Star, 17 maart 1995. Elf officiele landstalen tegelijkertijd op de televisie - in den programma. p.18 IV Landskaart uit 1994 in SAIRR, "Fast facts", juli 1994, met de `oude' namen voor de provincies Gauteng (PWV), Mpumalanga (Eastern Transvaal), de Vrijstaat (Orange Free State) en de Noordelijke Provincie (Northern Transvaal) p.38 V Cartoon (Andy), 1994 (bron onbekend). Na de omwenteling komt het gevecht tussen zogenaamde `blanke' en `zwarte' geschiedschrijving in Zuid-Afrika p.65 VI Kaart met Administratieraden in Zuid-Afrika (1972-1977), uit: Bekkers, S., Humphries, R., "From control to confusion. The changing role of the Administration Boards in South Africa, 1971-1984", p.30. p.78 VII Anti-verkiezingsposter van het UDF (1983), uit: South African Historical Archive, "Images of defiance. South African resistance posters of the 80s", p.35. Gericht tegen de gemeenschapsraden in de townships. p.82 VIII Kaart met de afgebakende SDR-gebieden in Zuid-Afrika (1985), uit: Insig, oktober 1985, p.13. • p.87 IX Dagbladadvertentie van de regeringscampagne Masakhane waarin president Nelson Mandela town-hi•1-,Lwoners bedankt voor het betalen van achterstallige rekeningen, uit: The Star, 11 april 1995. p.93 X Cartoon (Paul Grogan), 1991 (bron onbekend). Bekritiseerd wordt de onwilligheid van de veiligheidstroepen om in to grijpen bij het geweld in de townships. p.104 XI Cartoon (Dugmore & Rico), The Star, 8 mei 1995. De kiezersregistratie verloopt traag. p.105 XII Kaart van de provincie Gauteng (1995), bron: Provinciale overheid, departement voor lokaal bestuur. p.106 XIII Cartoon The Star, 21 juli 1988. Een `boerenfamilie' verzucht dat de kandidaten voor de verkiezingen zo ontzettend saai zijn. p.158 XIV Cartoon The Star, 22 september 1988. Gesuggereerd wordt dat de oppositie, zijnde de PFP, door de NP-regering 'bang' werd gemaakt met de dreiging van het zogenaamde "swart gevaar" - waarmee de NP de verkiezingen van 1948 won. p.161 XV Cartoon The Star, 5 oktober 1988. De eekhoorns zijn afkomstig uit de reclame- campagne van de regering voor de lokale verkiezingen. De krant bekritiseert het regeringsverbod op anti-verkiezingspublicaties. p.166 XVI Cartoon The Star, 1 december 1988. De krant maakt de plannen voor de herinvoering van allerlei apartheidswetten door de KP (onder leiding van Andries Treurnicht, linksonder in de tekening) belachelijk. p.182 XVII Cartoon The Star, 11 april 1995. 'GNU' staat voor "Government of National Unity", waar minister van Binnenlandse Zaken M.Buthulezi regelmatig voor opschudding, twist en tweespalt zorgde. p.187 XVIII Cartoon in de Sowetan, 10 oktober 1995. De kiezers (in de townships) werden met of nauwelijks voorgelicht en wisten niet vie de kandidaten waren. p.196 XIX Cartoon The Star, 31 december 1995. Het jaar 1996 ontmoet het jaar 1995 en herinnert (voor de zoveelste keer) aan de raicdasd in het land. p.229 7 Hoofdstuk I INLEIDING, VERANTWOORDING EN RECHTVAARDIGING De Nederlander, die in deze stormachtige jaren negentig enigzins regelmatig zijn of haar dagblad een blik waardig gunt, kan niet om het feit heen dat het wereldnieuws bepaald wordt door een beperkt aantal factoren. Het gaat hier om langlopende conflictsituaties - oorlogen, misdaad, onverdraagzaamheid - of om min of meer geisoleerde gebeurtenissen waaraan een geweldselement verbonden is. Te denken valt hierbij aan terroristische aanslagen of bijvoorbeeld natuurrampen. De neiging van de journalistiek is om een conflictsituatie slechts 'mee te nemen', als er gedurende langere tijd duidelijke nieuwswaarde aan vast zit, hetgeen wil zeggen: als er daadwerkelijk voortdurend iets gebeurt. Het is om deze reden dat de laatste jaren een groot deel van het nieuws in beslag werd genomen door de ontwikkelingen in Zuid-Afrika. Zeker in de Nederlandse media was de aandacht voor de opzienbarende ontwikkelingen in dit land soms buiten proportie, wat wellicht te verklaren is vanuit het feit dat sommigen zich bewust waren van een zekere - edoch niet noodzakelijk werkelijke - culturele en historische band met de Afrikaanstalige bevolking. Nu is de schrijver dezes journalist en als zodanig bewust van de nieuwsontwikkelingen in Zuid-Afrika, zoals weergegeven in Nederlandse kranten: radio- en televisieprogramma's. Wat daarbij in het oog springt is de overmate aan simplificering van de opmerkelijk complexe situatie in dit land. De democratische overgang is, redenerend volgens de lijnen uitgezet door het Europese journaille een strijd tussen blank en zwart, waarbij er een duidelijk onderscheid wordt gemaakt tussen de traditionele "good guys" (alles wat zich ANC noemt) en "bad guys" (in feite alles wat een blanke huidskleur heeft).' Ter volledigheid een aantal voorbeelden hiervan uit prominente Nederlandse dagbladen, zoals het Amsterdamse Her Parool, welke op 4 februari 1995 vol verrassing berichtte dat er in Zuid-Afrika een rijke 'zwarte' middenldasse 8 Dat uiteindelijk geen van beide partijen de strijd gewonnen heeft, is dus onmogelijk te verklaren vanuit de beperkte rapportage in de media. Toch is het duidelijk dat Zuid-Afrika in veel opzichten een typisch jaren negentig-land is, waarin de tegenstellingen en tegelijkertijd kruisbestuivingen tussen verschillende culturen, volken, huidskleuren, religies, talen en ideologieen aan de ene kant overal waarneembaar zijn, maar aan de andere kant dieper snijden dan de voor de hand liggende apartheidslijnen. Het land lijkt een internationaal proefkonijn te worden voor de haalbaarheid van de zogenaamde en in de Westerse filosofie veelbesproken 'multi-etnische' of liever: 'multi-culturele' samenleving - wat dat dan ook moge betekenen. 2 Nu is de voornaamste queeste van de nieuwe (en oude) machthebbers in Zuid-Afrika om een vorm van bestuur te vinden, waarbij iedereen tevreden is en er toch sprake kan zijn van effectief en stabiel regeren. Op dit moment is de interim-oplossing er een van een kunstmatige Nationale Eenheid op alle aan het ontstaan was, "op manieren die nog maar een paar jaar geleden onvoorstelbaar waren."Dat er al van een dergelijke 'zwarte' elite sprake was aan het begin van deze eeuw - zie bijvoorbeeld de oprichting van het ANC in 1912 - werd voor het gemak vergeten. Dezelfde krant citeerde bij haar achtergrondverhalen in 1995 louter 'activisten' van de 'bevrijdingsbweging', het ANC, strijdend tegen de "veiligheidsdiensten van de apartheid" (citaat uit Het Parool, 12 maart 1995). Verder werd het land in krantekoppen beschreven als: "Zuid-Afrika, de nieuwe motor zwart continent" (Het Parool, 14 april 1995). Deze en andere Nederlandse bladen - zelfs kleinere regionale kranten als het zuidelijk Nederlandse Eindhovens Dagblad (ED) - berichtten dat jaar veelvuldig over Zuid-Afrika als het "land met meeste geweld" (aanhef van het ED, 25 maart 1995). Andere regionale dagbladen besteedden aandacht aan het recente verleden van het land in opinierende termen als: "De beerput van martelingen, ontvoeringen, verdwijningen en deportaties moet open. Stank loutert" (uit: De Gelderlander, 10 maart 1995). Een nationaal en gerespecteerd dagblad als De Volkslcrant citeerde veelvuldig de meest gruwelijke verhalen van 'zwarte' apartheidslachtoffers (voorbeelden van het gebruik van zwarte bendeleiders door de NP op 26 april 1994, van door de 'blanket politie met AIDS besmette 'zwarten' op 3 december 1994 en verkrachte 'zwarten' op 27 mei 1995). Typisch is ook het gegeven, dat een verhaal over de criminaliteit onder de 'zwarte' jeugd geopend werd met de rechtvaardiging, dat deze misdaad het gevolg was van "zwarte jongens, die kind waren onder apartheid en die tiener en volwassen werden terwijl de townships zuchtten onder oproer, Inkatha-impi's en halsbandmoorden. Tot nu toe richten ze zich niet tegen degenen die er het bangst voor waren: de blanken" (Volkslcrant, 4 februari 1995). Dat deze tendentieuze berichtgeving niet alleen voor Nederlandse media geldt, moge aanvaardbaar zijn. Een voorbeeld