POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT HISTORII ATLAS HISTORYCZNY POLSKI W OJEW ÓDZTW O SANDOMIERSKIE W DRUGIEJ POŁOWIE XVI WIEKU C Z Ę Ś Ć I I KOMENTARZ INDEKSY WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN http://rcin.org.pl WOJEWÓDZTWO SANDOMIERSKIE W DRUGIEJ POŁOWIE XVI WIEKU http://rcin.org.pl POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT HISTORII ATLAS HISTORYCZNY POLSKI Pod redakcją STANISŁAWA TRAWKOWSKIEGO MAPY SZCZEGÓŁOWE XVI WIEKU 2 WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN http://rcin.org.pl POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT HISTORII W OJEW ÓDZTW O SANDOM IERSKIE W DRUGIEJ POŁOW IE XVI W IEKU Pod redakcją WŁADYSŁAWA PAŁUCKIEGO opracowali Krzysztof Chłapowski, Anna Dunin-Wąsowiczowa, Wanda Lewandowska, Kazimierz Pacuski, Władysław Pałucki, Henryk Rutkowski C Z Ę Ś Ć I I KOMENTARZ INDEKSY W ARSZAW A 1993 http://rcin.org.pl Redaktor (części II) Mirosława Rajpert, Krystyna Kawerska Redaktor kartograf BarBara Zygmuntowicz ISBN 83-01-09842-2 WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN WARSZAWA 1993 Wydanie I. Ark. druk. 22,0 + mapy. Papier offsetowy Kl. III 80 g. Druk ukończono w styczniu 1993 r. Druk Zakł. Polig. PAE S. A. http://rcin.org.pl SPIS TREŚCI W S T Ę P ................................................................................................................. Władysław P ałucki 7 WYKAZ SK R Ó T Ó W ................................................................................................................... 10 ŹRÓDŁA I. Źródła p isa n e .................................................................................. Krzysztof Chłapowski 13 II. Źródła kartograficzne......................................................................... Henryk Rutkowski 18 METODA I WYNIKI I. Środowisko geograficzne............................................................. Krzysztof Chłapowski 21 II. Podziały administracyjne 1. Granice i podziały polityczno-administracyjne.........................Władysław Pałucki 31 2. Granice administracji kościelnej..................................Anna Dunin-Wąsowiczowa 50 Aneks 1. Schemat sieci administracji kościelnej............ Anna Dunin-Wąsowiczowa 63 Aneks 2. Gminy wyznań reform ow anych...............................Krzysztof Chłapowski 65 Cerkwie prawosławne................................................................... Krzysztof Chłapowski 66 III. Osadnictwo 1. Lokalizacja m iejscow ości............................................................. Kazimierz Pacuski 67 2. Charakter i wielkość osiedli...........................................Anna Dunin- Wąsowiczowa 77 3. Przynależność własnościowa o s a d ........................................... Władysław Pałucki 87 4. M apa własności ziem skiej..............................................Anna Dunin-Wąsowiczowa 99 Aneks. Większe kompleksy dóBr w posiadaniu instytucji kościelnych ............................................................................ Anna Dunin- Wąsowiczowa 112 IV. N azew nictw o......................................................................................... Władysław Pałucki 114 V. D ro g i........................................................................................................Henryk Rutkowski 121 VI. Plan Sandom ierza............................................................................... Kazimierz Pacuski 128 VII. HerBy województwa sandomierskiego i miasta Sandomierza.. Henryk Rutkowski 132 INDEKS M IEJSC O W O ŚC I................................................................................................................. 133 INDEKS NAZW FIZJO G R A FIC Z N Y C H ..................................................................................... 168 R É S U M É .................................................................................................................................................. 171 SPIS MAP TEKSTOWYCH (Liste des cartes à tex te)................................................................ 174 SPIS MAP W CZĘŚCI I (Liste des cartes de la Ire partie).......................................................... 175 LEGENDA MAPY GŁÓW NEJ (Légende de la carte principale) .......................................... 176 http://rcin.org.pl S P IS T A B E L TaBela 1. Rejestry poBorowe zachowane w AGAD ................................................................... 14 TaBela 2. Miejscowości niezlokalizow ane...................................................................................... 75 TaBela 3. Gęstość osadnictw a........................................................................................................... 75 TaBela 4. Miasta w województwie sandom ierskim ...................................................................... 82 TaBela 5. Zagęszczenie sieci miejskiej w końcu XVI w............................................................... 82 TaBela 6. Miasta w ięk sze................................................................................................................. 82 TaBela 7. Miasta większe według rodzaju w łasności................................................................... 83 TaBela 8. Wsie powyżej 200 m ieszkańców ................................................................................... 85 TaBela 9. Stan posiadania królewskiego............... ................................................................ 88 TaBela 10. Własność kościelna w końcu XVI w.............................................................................. 93 TaBela 11. Własność ziemska w latach siedemdziesiątych XVI w............................................... 110 http://rcin.org.pl WSTĘP Władysław Pałucki Trzeci, a według planu opracowania tej serii drugi tom Atlasu Historycznego Polski drugiej połowy XVI w. obejmujący dawne województwo sandomierskie oddajemy do rąk użytkownika w terminie późniejszym niż przewidywaliśmy. W trakcie opracowania tego województwa natknęliśmy się bowiem z jednej strony na pewne trudności materiałowe (niedostatek źródeł bezpośrednich, które należało zastąpić innymi, krytycznie wyselekcjonowanymi), co zabrało nam niemało czasu; z drugiej zaś — uznaliśmy za konieczne rozszerzenie treści mapy i komentarza wiadomościami tyczącymi się stosunków wyznaniowych (uściślenie granic parafii katolickich) i własnościowych (powierzchniowe ich przedstawienie na dodatkowej mapie w większej skali) — co także zajęło sporo czasu. W pierwszym przypadku musieliśmy sięgnąć do rękopiśmiennych źródeł kościelnych (wizytacje) z końca XVI i pierwszej ćwierci XVII w., ponieważ skutkiem reformacji, która w drugiej połowie XVI w. objęła większość ziem Korony, w szczególności woj. sandomierskie, gdzie znajdowało się kilka ważniejszych ośrodków różnowierczych z ariańskim Rakowem na czele, granice parafialne w tym okresie zostały nieco powikłane. W drugim — ulegając namowom wielu konsultantów, pragnących korzystać z mapy przed­ stawiającej także zasięgi i rozmiary terytorialne własności ziemskiej, opracowaliśmy taką mapę w skali 1:500000. Wobec braku podstawowych źródeł do tego typu opracowań, jakimi są księgi sądowe ziemskie i grodzkie, które dla woj. sandomierskiego — z wyjątkiem po w. pilzneńskiego — zostały zniszczone, musieliśmy sięgnąć do innych źródeł, stosując odpowiednie postępowanie metodyczne, o czym szerzej w komentarzu. Skłoniło to nas do wprowadzenia kilku zmian w sposobie przedstawienia treści paru innych map i umieszczenia ich w tym tomie. W opracowaniu mapy Mazowsza w drugiej połowie XVI w. podaliśmy je jako mapy tekstowe (w komentarzu) lub w formie wcinków na mapie głównej. Tak więc mapa ważniejszych dróg w woj. sandomierskim w drugiej połowie XVI w., w poprzednim wydaniu dołączona do tekstu komentarza (s. 120), obecnie została opracowana w skali 1:500000 jako załącznikowa do mapy głównej. Dwie inne mapy: 1) własność przedstawiona punktowo, 2) podziały administracyjne, umieszczone jako wcinkowe na mapie głównej Mazowsza — opuściliśmy. W woj. sandomierskim mapy te zostały zastąpione: 1) wspomnianą wyżej, bardziej użyteczną mapą załącznikową przedstawiającą tę własność metodą powierzchniową; 2) mapą podziałów administracyjnych kościelnych w woj. sandomierskim w drugiej połowie XVI w. w skali 1:500000. Ponadto do tego tomu dodajemy jeszcze jedną mapę w tejże skali pt. Gminy różnowiercze w woj. sandomierskim w drugiej połowie XVI w. Na wymienionych mapach załącznikowych zostały zaznaczone granice podziałów administracyjno-politycznych województwa i powiatów. Ogólne założenia i plan pracy nad serią map szczegółowych Polski XVI w. podaliśmy we wstępie do opracowania: Województwo lubelskie w drugiej połowie XVI w. Przedstawione w tym wstępie metody, uściślone i zastosowane w pracy nad mapą Mazowsza, nie uległy zmianie — z jednym, w tego rodzaju pracy, jak sądzę ważnym uzupełnieniem. Otóż po kilkuletnich doświadczeniach i praktyce nabytej przy opracowywaniu kolejnych tomów Atlasu Historycznego Polski doszliśmy do wniosku, że jeśli chcemy środkami kartograficznymi uzyskać dla naszego przekroju chronologicznego obraz zbliżony do rzeczywistego (bo pełnego, ze względu na zasób źródeł i czterystoletni dystans czasu, już nigdy nie osiągniemy), nie możemy rezygnować z żadnego źródła, nawet chronologicznie wcześniej­ szego, a jeszcze bardziej późniejszego, choć na pierwszy rzut oka, bądź według wyrażanej o nim opinii 7 http://rcin.org.pl regestratorów, należałoby je pominąć. Rzecz jasna takie postępowanie wydłuża czas pracy, ale równocześnie eliminuje rozwiązania niepewne lub hipotetyczne. Według przyjętych założeń metodycznych, uważamy, że mapa główna powinna zawierać tylko elementy pewne, źródłowo dobrze poświadczone. Ponieważ w pełni obiektywne przedstawienie wszystkich