Gkade layoutproef (6)132p 23-02-2021 17:25 Pagina 1 Geldersekade tussen Waag en Schreierstoren Gkade layoutproef (6)132p 23-02-2021 17:25 Pagina 2 Gkade layoutproef (6)132p 23-02-2021 17:25 Pagina 3 Els van Wageningen Geldersekade tussen Waag en Schreierstoren Gkade layoutproef (6)132p 23-02-2021 17:25 Pagina 4 Deze uitgave kwam mede tot stand dankzij de financiële steun van Schakel & Schrale b.v. Gkade layoutproef (6)132p 23-02-2021 17:25 Pagina 5 inhoud pagina 6 Woord vooraf Stadsherstel pagina 7 Inleiding pagina 9 De Geldersekade in de veertiende en vijftiende eeuw pagina 13 De Geldersekade in de zestiende eeuw pagina 19 Stormsteeg pagina 24 Bantammerbrug pagina 27 Roemer Pietersz. Visscher pagina 30 Schreierstoren pagina 34 Waag pagina 39 Nieuwmarkt pagina 43 De Vismarkt pagina 47 De Geldersekade in de zeventiende eeuw pagina 51 Wijnkopers op de Geldersekade pagina 56 Bierbrouwerij De Witte Haan pagina 61 Drie eeuwen artsenijbereidkunst pagina 69 De Geldersekade in de achttiende eeuw pagina 75 Glashandelaren pagina 83 De Geldersekade in de negentiende eeuw pagina 87 Reders en cargadoors in de negentiende eeuw pagina 93 E. Fischel Jr. in Photografische Artikelen pagina 96 Het dagblad Het Volk pagina 99 Een gloednieuw huis pagina 102 De Geldersekade in de twintigste eeuw pagina 111 Wolf en Wim Polak: een geschiedenis bij twee foto´s pagina 115 Mensen van de twintigste eeuw pagina 122 De families Grünning en Hooghiemstra pagina 124 De Chinese gemeenschap pagina 128 Nawoord pagina 130 Namenregister pagina 132 Geraadpleegde bronnen pagina 132 Colofon Gkade layoutproef (6)132p 23-02-2021 17:25 Pagina 6 Woord vooraf Els van Wageningen had al eerder een aantal histo- rische verhalen over de Geldersekade in het blad Opnieuw gepubliceerd, maar zij had zoveel materi- aal verzameld over deze oude stadsvest dat ze dit graag gebundeld wilde zien in een uitgave. De laat- ste jaren legde ze van vele bedrijven, bewoners en panden op de kade de geschiedenis vast, een geschiedenis die een interessant cultuurhistorisch beeld geeft van dit stukje Amsterdam. Deze geschiedschrijving sluit precies aan bij wat Stads- herstel in haar publicaties beoogt. Naast de aandacht voor de restauratie van het pand op zich en de daarbij gevonden arch i t e c t u u r historische details wordt altijd ruim aandacht besteed aan de plaats van het pand in de straat, de bewoningsgeschiedenis, de bedrijvigheid in en om het monument, kortom het cultuurhi s t o r i s c h e ve r haal dat een gebouw in zich bergt . Ook het moment van ontmoeting was door de schrijfster juist gekozen. Stadsherstel maakte zich in samenwerking met de NV Stadsgoed juist op voor grote restauratieactiviteit aan de even zijde van de Geldersekade met als uiteindelijk doel te komen tot een opwaardering van deze stadsgracht. Gezamen- lijk besloten deze NV’s dan ook haar aanbod te aan- vaarden en deze publicatie mogelijk te maken. Het resultaat van dit verrassende initiatief van Els van Wageningen, waarvoor wij haar zeer erkentelijk Geldersekade In de loop der jaren zijn door Stadsherstel Amster- zijn, ligt nu voor u. Aan de rehabilitatie van de Gel- eind 19de eeuw. dam N.V. en haar Vereniging Vrienden regelmatig dersekade wordt nog hard gewerkt, maar met dit (Gemeentearchief Amsterdam) publicaties verzorgd ter gelegenheid van de realisa- boekwerk is in elk geval een degelijke basis gelegd tie van bijzondere restauratieprojecten. Deze uitga- voor het historisch besef dat dit stukje Amsterdam ven werden steeds op eigen initiatief en in eigen een rijke geschiedenis kent. Een geschiedenis waar- beheer uitgegeven. Het was dan ook een verrassing aan mede dankzij de momenteel geleverde restaura- toen één van onze huurders zich reeds bij de start tieinspanningen nog vele rijke bladzijden zullen kun- van een grote restauratie bij ons meldde met de nen worden toegevoegd. mededeling dat zij graag een boekje wilde verzorgen in het kader van onze werkzaamheden aan de Gel- Jaap Hulscher dersekade. adjunct directeur Stadsherstel Amsterdam N.V. Gkade layoutproef (6)132p 23-02-2021 17:25 Pagina 7 Inleiding Over de Geldersekade werd zelden iets geschreven. leegstand. Begin jaren zeventig volgde nog een ver- Toch is het een van de oudste grachten van Amster- dere afbraak door de bouwwerkzaamheden voor de dam. De Geldersekade met in het verlengde de Klo- metro. Een groot deel van de oorspronkelijke bewo- veniersburgwal werd gegraven omstreeks 1425 en ners, velen in deze buurt geboren, moest tegen wil vormde meer dan anderhalve eeuw de oostelijke en dank verhuizen naar de buitenwijken van grens van Amsterdam. Langs het water was eerst Amsterdam. In diezelfde tijd namen dealers en drug- een aarden verdedigingswal, later een stenen muur verslaafden bezit van de buurt. Gelukkig zijn er na al met waltorens en poorten. De even zijde binnen de deze ellendige jaren nog enkele oorspro n k e l i j k e vestingmuur, die omstreeks 1500 voor het eerst buurtbewoners overgebleven, waarvan sommigen werd bebouwd, ligt evenwijdig aan de Zeedijk. De nu wonen in het Centrum van Ouderen De Flesse- oneven zijde van de Geldersekade lag toen nog bui- man op de Nieuwmarkt. ten de ommuurde stad en werd pas een eeuw later bebouwd, nadat de vestingmuur was afgebroken en Sinds 1983 heeft de omgeving van de Nieuwmarkt de Lastage binnen de stadsgrens was komen te lig- de status van beschermd stadsgezicht. Stadsherstel gen. De oneven kant hoort nu deels bij de Lastage Amsterdam N.V. kocht al in de jaren vijftig twee hui- en deels bij de Nieuwmarktbuurt. Aan het begin en zen op de Geldersekade, deze zijn met later nog vier aan het eind van de Geldersekade staan de enige andere aangekochte panden, in de afgelopen jaren twee middeleeuwse gebouwen die Amsterdam rijk g e re s t a u re e rd. Cluster Haast, een Stadsvern i e u- is: de Schreierstoren bij de Prins Hendrikkade en De wingsproject in de Nieuwmarktbuurt, renoveerde in Waag op de Nieuwmarkt. Van de 110 panden op de de jaren negentig zeven huizen aan de oneven kant Geldersekade die er nu staan, met in totaal 132 huis- van de Geldersekade. N.V.Stadsgoed en Het Oosten nummers, zijn er maar liefst 67 Rijksmonument. Vier hebben vorig jaar twaalf panden gekocht op de Gel- daarvan zijn zeventiende eeuws. dersekade, waaronder het historische pand Gel- dersekade 82, en zijn thans bezig met de renovatie. Het is altijd heel bedrijvig geweest op de Gelderse- kade, zoals dat bij een havenbuurt past. Zeilschepen Behalve over de ontstaansgeschiedenis van de Gel- voeren van hier uit naar alle windrichtingen om pas dersekade en over de veranderingen die daar in de na een reis van een jaar of langer met een geva- loop van de tijd plaats vonden, valt er veel te vertel- rieerde lading huiswaarts te keren. De ligging aan len over de oude huizen en de mensen die er woon- het open IJ maakte Amsterdam tot een waterstad bij den en werkten. uitstek. Bijna al het vervoer van goederen gebeurde over het water van de grachten, waarlangs pak - en koopmanshuizen elkaar afwisselden. Vissers, zeyle- makers, zeelui, reders, scheepstimmerlieden, wijnko- pers, bierbrouwers, glashandelaren, winkeliers, kra- mers en hoeren hebben eeuwenlang het karakter van dit oude stadsdeel bepaald. De Geldersekade verloor in de Tweede Wereldoorlog het grootste deel van haar joodse bewoners. Hun huizen werden leeggehaald en in de honger- winter verder gesloopt. Zo lag de buurt er na de oor- Gkade layoutproef (6)132p 23-02-2021 17:25 Pagina 8 Geldersekade ter hoogte van de huidige nummers 52-54. ’t Waterpoortje aan de Lastagie van 1482. Atlas J. van Eck. Potlood/penseel. Het waterpoortje verdween in 1658. (Gemeentearchief Amsterdam) Gkade layoutproef (6)132p 23-02-2021 17:25 Pagina 9 De Geldersekade in de veertiende en vijftiende eeuw ±1200 Eerste nederzetting tussen Amstel en IJ. Het begin smeden, tin-en kopergieters, schoenmakers, leer- ±1300 Stadsrechten. De geschiedenis van Amsterdam voert terug tot het looiers, wevers, kleermakers, viskopers, molenaars 1400 Amsterdam telt 3000 inwoners. begin van de 13de eeuw, toen er een nederzetting en scheepstimmerlieden. 1428 Filips de Goede, hertog van Bourgondië werd gesticht op de plek waar de Amstel en het IJ (1419-1467) landsheer. samenkomen. Aan de oost-en westkant ontstonden Geldersekade 1473 Zijn zoon Karel de Stoute, hertog van de Zeedijk, de Nieuwendijk en de Haarlemmerdijk. De bouwgrond in Amsterdam werd al snel schaars, Bourgondië (1467-1477) lijft Gelre in. Het Toen Amsterdam kort na 1300 stadsrechten kreeg, steeds meer mensen kwamen hierheen om hun hele land behalve Friesland behoort nu aan mocht het zijn territorium omringen met een veste. geluk te beproeven. Bij elke nieuwe uitleg was het de Bourgondiërs. De stad werd afgescheiden van het omringende noodzakelijk eerst de verdedigingswerken te ver- 1477 Karel de Stoute sneuvelt. Zijn dochter platteland door aarden burgwallen: de Oudezijds plaatsen. Dat was een kostbare geschiedenis die zo Maria van Bourgondië trouwt met de Voorburgwal aan de oostzijde en de Nieuwezijds lang mogelijk werd uitgesteld. Omstreeks 1425 Habsburger Maximiliaan van Oostenrijk. Voorburgwal aan de westzijde. werd de stad aan de oostzijde voor de tweede maal Aan keizer Maximiliaan dankt Amsterdam Rond 1380 breidde de stad zich verder uit rond de uitgebreid met een drie keer zo groot gebied. Er het recht om vanaf 1489 de keizerskroon bestaande kern met een smalle strook aan weerszij- kwam een nieuwe verdedigingsgracht, veel breder in het stadswapen te dragen. de van de oude burgwallen. De nieuwe buitenste dan de eerder gegraven burgwallen: de huidige Gel- 1482 – 1492 Filips de Schone, zoon van Maria van stadsgracht werd nu de Nieuwzijds Achterburgwal dersekade met in het verlengde de Kloveniersburg- Bourgondië en Maximiliaan van Habsburg, (de huidige Spuistraat) aan de westzijde en de wal.