فهرست تحلیل برون دینی گزارههای نکوهشگرایانه درباره زنان در نهجالبﻻغه 3 نگار ذیﻻبی و مرضیه محصص کارکرد مؤلفههای زمانی در آغاز مجلد پنجم و ششم از تار یخ بیهقی 33 زهرا ریاحی زمین و فهیمه حیدری جامع بزرگی پیامد حمله مغول و حاکمیت ایلخانان بر سنت علمی در ایران 16 امیر دهقاننژاد، محسن رحمتی و عبدالرسول عمادی تحلیل جنبش سربداران بر پایه نظر یه کنش جمعی چارلز تیلی 98 علی بحران یپور، عبدالله فاضلی، سجاد کاظمی و علی لجماورک مرادی حاکمیت بر رعایا: بازتاب ایدئولوژ ی صفو یان در نقاش یهای »مرد سوار بر اسب و فیل ترکیبی« )پیکره در پیکره( 121 صدیقه نایفی، اصغر جوانی و محمدرضا مریدی تأثیر نظر یه ِابصار ابنهیثم بر رواج پرسپکتیو خطی در نقاشی دوره رنسانس 151 پروانه دلفانی و اسماعیل بنی اردﻻن اندی شههای سیاسی- مذهبی عثمان دان فودیو 185 حبیب زمانی محجوب ّ تاريخ و تمدن اسﻻمى، سال چهاردهم، شماره بيست و هشتم، پایيز و زمستان 9317، ص 33-3 1 تحلیل برون دینی گزارههای نکوهشگرایانه درباره زنان در نهجالبﻻغه 2 نگار ذیﻻبی استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسﻻمی، دانشگاه شهيد بهشتی، تهران، ایران 3 مرضيه محصص استادیار گروه معارف اسﻻمی، دانشگاه شهيد بهشتی، تهران، ایران چکیده روایات مﻻمتگرایانه درباره زنان در نهجالبﻻغه، عمدتا با خارجسازی متن از زمينه تاریخی خود و شرایط و دیدگاههای مدرن امروزی قياس میشود که در تقابل با دیدگاههای مدافع حقوق زنان، به عنوان بخشی از سنت اسﻻمی- شيعی ناسازگار با این دیدگاههای مدرن، تلقی میگردد. در این پژوهش افزون بر اینکه نشان داده شده بسياری از گزارههای نکوهشگرایانه مربوط به زنان در نهجالبﻻغه فاقد اسناد معتبر است؛ این نتيجه بهدست میآید که محتوای این گزارهها با انبوهی از گزارههای مشابه در متون ادبی سده چهارم به بعد انطباق دارد و این دیدگاههای مﻻمتگرانه درباره زنان، با توجه به اقتضائات و شرایط فرهنگی مقارن با عصر تدوین نهجالبﻻغه در سده چهارم، قابل فهم، پذیرفتنی و همسو با ذهنيتهای عامی است که در بسياری از متون ادبی و تاریخی عصر تدوین نهجالبﻻغه و پس از آن تا سدههای متمادی، بازتاب و استمرار یافته است. بر اساس این فرضيه از منظری بروندینی، این گزاره های نکوهشگرایانه از الحاقات متأخر در عصر تدوین نهجالبﻻغه تلقی شده و بر این مبنا با تأکيد بر روش همسنجی بينامتنی )ارزیابی متون مشابه( و با رویکرد تاریخ فرهنگی جدید، زیر شاخه تاریخ ذهنيت، تﻻش شده است، شواهد، زمينهها و نيز ذهنيتهای فرهنگی درباره زنان، در نهجالبﻻغه و شروح آن و متون متنوع ادبی و تاریخی تا سده هفتم بررسی و تحليل شود و شباهتها و افقهای همتراز این متون با این گزارههای نهجالبﻻغه نمایان گردد. کلیدواژهها: نهجالبﻻغه، زنان، زنستيزی، تاریخ ذهنيت. 1. تاریخ دریافت: 22/11/1331؛ تاریخ پذیرش: 1331/12/15 2. رایانامه)مسؤول مکاتبات(: [email protected] 3. رایانامه: [email protected] ّ 4/ تاريخ و تمدن اسﻻمى، سال چهاردهم، شماره بيست و هشتم، پایيز و زمستان 9317 مقدمه گزارههای مﻻمتگرانه درباره زن در نهجالبﻻغه از مسائل پيچيدهای است که همچنان محل مناقشه و بحث بسيار است و در ميان گروههای مختلف شيعيان از سویی و نيز از سوی منتقدین سنت شيعی پرسشها و انتقادات بسياری برانگيخته است: از جمله اینکه چگونه ممکن است امام معصوم، چنين دیدگاههای تند و انتقادی نسبت به زن ابراز کرده و صفاتی چون کمخردی و شرارت را به کل زنان تعميم داده باشد؟ و چگونه میتوان در عصر جدید و در کنار دیدگاههای مدافع حقوق زنان چنين نسبتهایی را پذیرفت؟ و نيز چگونه میتوان این دیدگاههای مطرح شده در نهجالبﻻغه را در کنار تلقی غير جنسيتی اسﻻم و آیات انسان محور قرآن، بدون تعارض فهميد؟ پژوهش حاضر فارغ از مبناهای درون دینی، بر اساس رویکرد تاریخ فرهنگی و روش نقد متون مشابه )همسنجی بينامتنی( و با تاکيد بر کشف ذهنيتهای تاریخی عصر تدوین نهجالبﻻغه، مسأله را از منظر دیگری بررسی کرده و اميدوار است گرهگشای برخی غوامض تاریخی در اینباره باشد و دستکم نشان دهد که چگونه بسياری از مضمونهای به کار رفته در نهجالبﻻغه، در بسياری از متون متنوع ادبی و تاریخی نویسندگان نامدار مسلمان تکرار شده است. تبیین مسأله و فرضیهها پژوهشهایی که تاکنون درباره این موضوع انجام شده عمدتا از منظری دروندینی است و به نتایجی از جمله عدم اعتبار روایات نکوهشگرایانه درباره زنان و یا توجيه و تفسير متکلفانه این دست روایات منتهی شده و بسياری از اینان نيز گفتهاند این روایات و نظرات بدبينانه امام)ع( نسبت به زنان در قبال اعمال عایشه، همسر پيامبر، بهویژه پس از جنگ جمل بوده است. تحليل برون دینی گزارههای نکوهشگرایانه درباره زنان در نهجالبﻻغه /5 در این پژوهش از منظر بروندینی، فارغ از تعلقات مذهبی، متن نهجالبﻻغه و دیدگاههای مربوط به زنان در این متن، صرفا به مثابه متنی تدوین شده در سده چهارم، بر اساس رویکرد تاریخ فرهنگی و با روش نقد متون مشابه )همسنجی بينامتنی(، بررسی شده و دو نتيجه عمده حاصل شده است: نخست اینکه اسناد این روایات و گزارههای مربوط به 4 زنان در نهجالبﻻغه نامعتبر، لرزان و غير قطعی است، دیگر اینکه در این پژوهش با عرضه 5 ذهنيتهای فرهنگی رایج در سدههای سوم تا هفتم در متون اسﻻمی، نشان داده شده است که مضمون مﻻمتگرانه در اینباره، تشبيهها و حتی گاه کلمات و عبارات مندرج در نهجالبﻻغه، در دیگر متون متنوع ادبی و تاریخی پيرامون نهجالبﻻغه در سراسر جهان اسﻻم، قابل ردیابی است. این ذهنيت فرهنگی رایج که عمدتا حاکی از تخفيف و تحقير زنان است و به پردهنشينی و ناکارآمدی اجتماعی آنها منتهی شده، در پيدایش و تداوم این گزارههای نکوهشگرانه تأثيرگذار بوده است؛ در حالیکه رگههایی از جریان فکری مبتنی بر تکریم زنان و نگاه غيرجنسيتی به انسان در مباحثی چون ایمان و تقوا، در اندیشه توحيدی اسﻻم و آیات قرآن مطرح شده، اما این نگاه در ميان عموم جامعه مقبول و محل توجه نبوده است، در حقيقت روایات مربوط به زنان در متن گردآوری شده نهجالبﻻغه در سده چهارم، با توجه به ذهنيتهای رایج درباره زنان در سده چهارم و پس از آن، متنی کامﻻ سازگار و همخوان با 4. فتاحی زاده، رسولی و حاتمی؛ Amia, 325-365 . 5. سده هفتم پایان این گفتمان مﻻمتگرانه درباره زنان نيست. مضمونهای مشابه در نکوهش زنان تا سدههای بعد تا قبل از پدیدار شدن ارزشهای مدرن در شرق و غرب جهان متداول بوده است و همچنان هم در جوامع سنتی دیده میشود. حتی خواص و فيلسوفان هم از غلبه پارادیمی این اندیشه مستثنی نبودهاند. مثال قابل توجه اندیشههای مﻻصدرا در بخشی از الحکمه المتعالیه )1/131( است که زنان را در عداد حيواناتی که برای انتفاع مردان آفریده شده قرار داده و در پی او مﻻهادی سبزواری در تعليقه بر اسفار، به روشنی این ذهنيت را در همان منظومه فکری تفصيل داده است؛ با این حال در این نوشتار برای محدود کردن دامنه پژوهش، تنها برشی از این سير طوﻻنی که به عصر تدوین نهجالبﻻغه نزدیکتر باشد، انتخاب شده است. ّ 6/ تاريخ و تمدن اسﻻمى، سال چهاردهم، شماره بيست و هشتم، پایيز و زمستان 9317 مقتضيات عصر است. افزون بر این، پس از ورود و عموميت یافتن آراء یونانی در جهان اسﻻم و دیدگاههای فيلسوفانی چون ارسطو و افﻻطون که قائل به نقص طبيعی و ذاتی زن بود هاند، این دیدگاهها نه تنها تداوم یافت که با عاملی برونفرهنگی هم تأیيد و تقویت شد. بر این اساس نقش آراء یونانی، تنها نقشی تأ یيدکننده در استمرار سنتی کهن بوده که در فرهنگ سدههای متمادی پيش از آن ریشه داشته است. بر اساس این فرضيه، نهجالبﻻغه به عنوان متنی گردآوریشده در سده چهارم، در بخش ناظر به دیدگاههای مﻻمتگرایانه نسبت به زنان، بازتابدهنده ذهنيات رایج زمينه و زمانه خود درباره زنان و نحوه کنشگری آنها است و این فقرات از متن نهجالبﻻغه بيش از آنکه با متن قرآن قابل قياس باشد، به متون متنوع ادبی و تاریخی سده چهارم به بعد شباهت دارد. بنابراین بسيار محتمل است که بخشهایی از نهجالبﻻغه )در اینجا، گزارههای مﻻمتگرانه درباره زنان( از جمله الحاقات سده چهارم و پس از آن بوده باشد، دیدگاههایی که در این سدهها پذیرفته و معمول بوده و جزو یکی از پارادایمهای رایج زمانه تلقی میشده است. پیشینه پژوهش درباره موضوع جایگاه زن در نهجالبﻻغه مقاﻻت بسياری نوشته شده است. این آثار عمدتا از منظری دروندینی غالبا در صدد توجيه و تفسير فحوای روایات برآمدهاند و بيشتر این هدف را دنبال کردهاند که در روزگار امروزی، با توجه به اقتضائات معاصر بتوان تفسيری سازگار با ارزشهای جدید اجتماعی به دست داد. انبوهی از این نوشتهها با روشی اقناعی یا ژورناليستی، با گزینش معدودی از روایات تﻻش کردهاند، به نحوی تناقضها و شبهات مختلفی را که در اینباره پدید آمده پاسخ گویند. برخی از این آثار بر نقد اسناد این روایات متمرکز شده، برخی بر محتوا و برخی از مقاﻻت به هر دو جنبه پرداختهاند. مقاله »تأملی در روایات نهجالبﻻغه در نکوهش زن« نوشته فتحيه فتاحیزاده، محمد رضا رسولی و الهه تحليل برون دینی گزارههای نکوهشگرایانه درباره زنان در نهجالبﻻغه /1 2 حاتمیراد بررسی سندشناسانه قابل توجهی است که احتمال عدم صحت اسنادی برخی از این روایات را مطرح کرده است. آمنه اینلوز هم در مقالهای به زبان انگليسی ذیل عنوان »آیا 1 امام علی)ع( زنستيز بود؟« به تفصيل به این بحث پرداخته و ضمن رد انتساب این روایات به امام)ع(، این ادعا را مطرح کرده است که پس از ماجرای نهضت ترجمه و ورود آراء یونانی به جهان اسﻻم، این افکار زنستيزانه یونانی وارد جهان اسﻻم شده و به بزرگان دین هم نسبت دادهاند. اینلوز در این مقاله درباره چگونگی این فرایند و یا متونی که این اندیشهها را ترویج کردهاند و نحوه راهیافتن آن به مجموعه روایاتی که سيدرضی تحت عنوان نهجالبﻻغه گردآورد اشاره نکرده است. در پایان مقاله، اینلوز با این پيشفرض که کتاب 8 س ل يم بن قيس هﻻلی از قدیمترین متون شيعی سده اول است و بر زندگی سياسی و حوادث صدر اسﻻم درباره جانشينی علی)ع( متمرکز است، استدﻻل کرده که اگر روایات نکوهشگرانه درباره زنان در نهجالبﻻغه صحت دارد، چرا نظير این روایات در کتاب سليم نيست؟ و با طرح این پرسش نتيجه گرفته است که روایات مربوط به زن در نهجالبﻻغه اصالت ندارد.