KAZIMIERA CHOJNACKA WALKA O WOLNY HANDEL I ŻEGLUGĘ NA WARCIE I ODRZE W PIERWSZEJ POŁOWIE XVI WIEKU* WSTĘP Można powiedzieć, że rozwojem żeglugi i handlu uprawianego na dro­ dze wodnej Warta—Odra w pierwszej połowie XVI wieku, zajmowano się mało. Przyczyna tego tkwi przede wszystkim w braku źródeł druko­ wanych. Materiały archiwalne zbiorów brandenburskich i pomorskich w okresie przedwojennym niedostępne były polskim uczonym. Nic też dziwnego, że w badaniach nad handlem warciańsko-odrzańskim przodują uczeni niemieccy. Ich zainteresowania jednak skupiały się na drugiej połowie XVI w. Pierwszy Klóden K .1 dał przekrojowo pogląd na warunki handlu warciańsko-odrzańskiego, szczególnie uwzględ­ niając stosunki międzymiejskie w Brandenburgii i stanowisko w nich Frankfurtu n/O. Praca jego, choć przestarzała, ze względu na sumiennie zebrany materiał zasługuje jeszcze i dziś na uwagę.Z kolei Schmoller2, zajmując się sporem pomorsko-brandenburskim z 1562 r. o wolną że­ glugę na Warcie i Odrze, cofnął się w badaniach nieco wstecz chronolo­ gicznie i zwrócił uwagę na zmianę, jaka się ujawniła w nowej polityce celnej Brandenburgii na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych oraz w dążeniach do likwidacji gospodarki miejskiej na terenach nad- odrzańskich i zastąpienia jej formami nowocześniejszymi. Znalazło to oddźwięk w zmianie warunków dla handlu warciańsko-odrzańskiego. Na przełomie XIX i XX w. zajmował się handlem warciańsko-odrzańskim P. Niessen3. Autor rozwiązał problem walk gospodarczych pomorsko- brandenburskich drugiej połowy XVI w. Przy tym wniósł także ciekawy materiał do dziejów handlu warciańsko-odrzańskiego w drugiej ćwierci XVI w. Dużo osiągnięć zapowiadająca z tytułu praca tegoż autora „Der hundertjahrige Streit... “, a opublikowana w mało dostępnym czaso- * Praca niniejsza powstała w Seminarium Historii Słowiańszczyzny Zachodniej U. P. Jest ona częścią większej całości; w dalszych dwu częściach zajmę się stosunkami politycznymi i obrotami handlowymi między Polską a Pomorzem Zachodnim w tym samym okresie. 1 Kloden K, Beitrage zur Geschichte des Oderhandels, t. I—VIII, Berlin 1845—52. 2 Schmoller G., Die Handelssperre zwischen Brandenburg und Pommern im Jahre 1562. Zeitschrift fur Preussische Geschichte und Landeskunde 19, 1882, s. 197 i n. 3 Niessen P., Der Ausgang der staatsrechtlichen Kampfe zwischen Bran­ denburg u. Pommern und die wirtschaftliche Konflikte der Jahre 1560 bis 1578, Baltische Studien N. F. 12, 1908 i odb. 40* Przegląd Zachodni, nr 3-4, 1952 Instytut Zachodni Kazimiera Chojnacka piśmie, jest mi nie znana. Ze sprawozdania o niej 4 autora można przy­ puszczać, że dla badań nad warunkami handlu na Warcie w pierwszej połowie XVI w. nie wniosła nowych osiągnięć. Równocześnie z Niessenem zajmował się kwestią handlu warciańskiego M. Spahn 5. Badacz wyjaśnił niektóre szczegóły i wniósł nowy materiał, wykorzystując zbiory archi­ wum szczecińskiego i wołogojskiego. Wspomniani badacze mało jednak w swych pracach zajmowali się sta­ nowiskiem Polski oraz jej ustosunkowaniem się do problemu żeglugi warciańsko-odrzańskiej. Pierwsi na to zwrócili uwagę w związku z ba­ daniami nad dziejami handlu Poznania J. Łukaszewicz °, K. Schott- m iiller7, J. Leitgeber8 i L. Koczy9. Koczy dał pełniejszy pogląd na usto­ sunkowanie się Poznania do żeglugi na Warcie i Odrze. Dopiero E. Schmidt10, a za nim G. Unruh 11 dali, wprawdzie szkicowy, obraz ustosun­ kowania się Polski i jej zainteresowań handlem warciańsko-odrzańskim. Z układem polsko-pomorskim 1512 r. zaznajomił nas ogólnie Fr. Heller ,2. Dużo wyjaśnień w tej sprawie wniósł M. Rauprich 1S, wyzyskując materiał archiwalny miasta Wrocławia. Wreszcie M. Wehrmann ogłoszeniem treści układu wschowskiego z r. 1512 uzupełnił poprzedników. Dużo wyjaśnień do stosunków gospodarczych Polski, Pomorza i Bran­ denburgi na Warcie i Odrze wnieśli H. Rachel14 i Mollwo 15 wykorzystując 4 Sitzungsberichte des Vereins fur Geschichte der Mark Brandenburg. Sitzung vom 13 Juni 1900, Forschungen zur brandenburgischen und preus­ sischen Geschichte 13, 1907, s. 572/3. > SpahnM, Verfassungs- und Wirtschaftsgeschichte des Herzogtums Pom­ mern von 1478 b. 1625, Staats- und Socialwissenscbaftliche Forschungen 14. 1897, s. 150 i n. ‘ Łukasiewicz J., Obraz his'toryczno-statystyczny miasta Poznania w dawnych czasach, t. I—II, Poznań 1838. 7 Schottmiiller K., Handel und Gewerbe im Regierungsbezirk Posen bis zum Jahre 1851. Festschrift der Handelskammer zu Posen aus Anlass ihres 50-jahrigen Bestehens 1851—1901, Poznań 1901. 8 L e i t g e b e r J., Z dziejów handlu i kupiectwa poznańskiego za dawnej Rzeczypospolitej. Dodatek nr 4: Żegluga na Warcie oraz trakty lądowe z Po­ znania idące. Poznań 1929. 9 Koczy L., Handel Poznania do połowy XVI w. Prace Komisji Historycznej Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 6, 1930, s. 185 i n. 10 Schmidt E., Zur Geschichte des Wartheverkehrs in der polnischen Zeit Historische Monatsblatter fiir die Proyinz Posen 1, 1900, s. 85 i n. 11 Unruh G., Polnisch-Brandenburgische Wirtschaftsbeziehungen im 17 und 18 Jahrhundert, Deutsche Wissenschaftliche Zeitschrift fiir Polen 33, 1937, s. 95 i n. 12 Heller F., Die Handelswege Inner-Deutschlands im 16, 17 u. 18 Jahr­ hundert und ihre Beziehungen zu Leipzig. Neues Archiv f. Sachsische G eschichte 5, 1884, s. 1 i n. 13 Rauprich M., Der Streit um die Breslauer Niederlage 1490—1515, Zeit- schrift des Vereins f. Geschichte u. Alterthum Schlesiens 27, 1893, s. 54 i n. 11 Rachel W., Handels-Zoll- und Akzisepolitik Brandenburg — Preussens bis 1713. — Acta Borussica, t. IV, 1. 15 Mollwo L., Markgraf Hans v. Kiistrin, Leipzig 1926. Przegląd Zachodni, nr 3-4, 1952 Instytut Zachodni Walka o wolny handel i żeglugę na Warcie i Odrze 629 w swych pracach nowe materiały archiwalne Brandenburgii. Powojenne praca A. Gródka 16 ogranicza się do sumarycznego podania osiągnięć po­ przedników. Tak się przedstawia w zarysie dorobek naukowy, dotyczący kwestii żeglugi i handlu na Warcie i Odrze w pierwszej połowie XVI w. Praca niniejsza ma na celu przedstawić warunki, w jakich odbywał się handel na Warcie i Odrze w tym okresie, oraz dążenia dyplomatyczne Polski do uwzględnienia tej drogi wodnej w eksporcie towarów polskich. Udostępnienie mi przez prof. dra G. Labudę materiałów Archiwum Szcze­ cińskiego umożliwiło przedstawienie tego w pełniejszej niż dotąd formie. Materiały Archiwum Szczecińskiego pochodzą z drugiej połowy XVI wieku. Wówczas to w wojnach gospodarczych pomorsko-brandenburskich kancelaria książąt pomorskich gromadziła materiał dowodowy w celu umotywowania swych praw do wolności żeglugi na Warcie i Odrze. Wśród kopii, brulionów, protokołów i regestów znajduje się sporo doku­ mentów oryginalnych z pierwszej połowy XVI wieku. Jednak dość chao­ tyczna segregacja materiału utrudnia wyczerpanie go w całości. Praca niniejsza na razie nie spełnia też tego. Ze zbiorów archiwalnych szczecińskich uwzględniono tylko następu­ jące pozycje: 1. Acta: Rex Poloniae Sigismundus Breslawisch emporium belangend et alia miscelanea 1512. Sygnatura: Rep. 4. P. I. Tit. 12 nr 1 BB. W przypisach cyt.: Rep. 4 P. I. Tit. 12 nr 1 fol.... 2. Acta des Koniglichen Staatsarchivs zu Stettin betr. Informatio der Warthe Handlung A-o 1559. Sygnatura: Rep. 4 P. I. Tit. 10 nr 1 Blatt 1—132 BB. W przyp. cyt.: Rep. 4 P. I. Tit. 10 nr 1 fol.... 3. Acta des Koniglichen Provinzial Archivs v. Pommern zu Stettin, be­ treffend die Schiffart und der Handeln auf der Warthe de 1538—1560. Sygnatura: Rep. 4 P. I. Tit. 10 nr 4 BB. W przyp. cyt.: Rep. 4 P. I. Tit. 10 nr 4 fol.... 4. Acta des Koniglichen Staatsarchivs zu Stettin betr. Kónigliche Pol- nische Schickung wegen der Schiffahrt auf der Warthe durch Mar- tinum Strzetuski 1589, 1565 (druga data dopisana). Sygnatura: Rep. 4 P. I. Tit. 10 nr 6 Blatt 1—97 BB. W przyp. cyt.: Rep. 4 P. I. Tit. 10 nr 6 fol.... 5. Curtzer Extract der Sachen wegen der Gemeinen Schiffahrt und Reumungen der Wartha. Sygnatura: Rep. 4 P. I. Tit. 10 nr 12 A 883 A Mtst 1101. W przyp. cyt.: Rep. 4 P. I. Tit. 10 nr 12 fol. W pracy niniejszej zostały uwzględnione z materiałów Archiwum Miej­ skiego Miasta Poznania: Listy Rady 1535—1545 — Litterae a dominis consulibus civitatis Posnaniae scriptae Anno domini MDXXXV. Sygnatura: AC 35—45(9). W przyp. = cyt. Litter. cons. fol.... 10 G r o d e k A., Handel odrzański w przekroju historycznym. Monografia Odry. Poznań 1948, s. 384 i n. Przegląd Zachodni, nr 3-4, 1952 Instytut Zachodni 630 Kazimiera Chojnacka Z ważniejszych polskich i niemieckich zbiorów źródeł drukowanych wy­ czerpano: Acta Tomiciana, Volumina Legum, Corpus Juris Polońicae, Matricularum Regni Poloniae Summaria, Riedela Codex Diplomati- cus Brandenburgensis, Kletkego Regesta Historiae Neomarchicae oraz korespondencję margrabiów brandenburskich, rozrzuconą po czasopismach. ŹRÓDŁA NIE DRUKOWANE 1. Zbiory archiwum szczecińskiego. Rep. 4. P. I Tit. 10, nr 1 Blatt A 1—132 BB. Rep. 4 P. I Tit. 12, nr 1 Rep. 4 P. I Tit. 10, nr 4 BB. Rep. 4 P. I Tit. 10, nr 6 Blatt 1—97 BB. Rep. 4 P. I Tit. 10, nr 12 A 883 A Mtst 1101. 2. Zbiory Archiwum Miejskiego Miasta Poznania: AC 35—45 (9). ŹRÓDŁA DRUKOWANE 1. A cta Tomiciana, t. I, Poznań 1852; t. II, Poznań 1852; t. III, Poznań 1853; t. IV, Poznań 1855; t. V—VI, Poznań b. r. w. 2. Archiwum Komisji Prawniczej, t. I, Kraków 1895. 3. Beitrage zur Reichsgeschichte 1546—1551, wyd. Druffel Aug., t. I, M unchen 1873. 4. Codex Diplomaticus Brandenburgensis — R i e d e 1 A. t. 13, Berlin 1857; A t. 23, Berlin 1862; A t. 24 Berlin 1863; B t. 5 Berlin 1848; B t. 6 Berlin 1858; C t. 3 Berlin 1861. 5. Codex Diplomaticus Maioris Poloniae. Wyd. Raczyński E., t. 1, Poznań 1840. 6. Codex Diplomaticus Maioris Poloniae, wyd. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Poznaniu, t. III, Poznań 1879. 7. Corpus Juris Polońicae, wyd. Balzer O., t. III—IV, 1, K raków 1906 i 1910. 8. Die Fraustadter Verhandlung 1512, wyd. Wehrlnann M., H istorische Monatsblatter fur die Provinz Posen 3 (1902), s. 50—55. 9. Diplomataria et Scriptores Historiae Germanicae Medii Aevi, wyd. Schottgen Chr. u. K r e y s s i g, t.