deSingeldeSingeldeSingeldeSingel do 28 nov 2013 Blauwe zaal Grote podia deFilharmonie olv. Edo de Waart © B e r t H u ls e l m a n s inleiding Mark Delaere & Thomas Bloch | 19.00 uur | Blauwe zaal begin 20 uur | einde omstreeks 21.15 uur | er is geen pauze deFilharmonie & Brussels Philharmonic 2013-2014 deFilharmonie olv. Jakub Hrusa vr 27 sep 2013 deFilharmonie olv. Edo de Waart do 28 nov 2013 Brussels Philharmonic olv. Timothy Brock wo 18 dec 2013 Brussels Philharmonic olv. Alexander Hanson za 22 mrt 2014 teksten programmaboekje Mark Delaere coördinatie programmaboekje deSingel deFilharmonie Edo de Waart muzikale leiding Ralph Van Raat piano Thomas Bloch ondes Martenot Olivier Messiaen (1908-1992) Turangalîla Symfonie 75’ 1. Introduction (Modéré, un peu vif) 2. Chant d’amour 1 (Modéré, lourd) 3. Turangalîla 1 (Presque lent, rêveur) 4. Chant d’amour 2 (Bien modéré) 5. Joie du sang des étoiles (Vif, passionné, avec joie) 6. Jardin du sommeil d’amour (Très modéré, très tendre) 7. Turangalîla 2 (Un peu vif – Bien modéré) 8. Développement de l’amour (Bien modéré) 9. Turangalîla 3 (Bien modéré) 10. Final (Modéré, presque vif, avec une grande joie) gelieve uw GSM uit te schakelen De inleidingen kan u achteraf beluisteren via www.desingel.be Selecteer hiervoor voorstelling/concert/tentoonstelling van uw keuze. Op www.desingel.be kan u uw visie, opinie, commentaar, appreciatie, … REAGEER betreffende het programma van deSingel met andere toeschouwers delen. & WIN Selecteer hiervoor voorstelling/concert/tentoonstelling van uw keuze. Neemt u deel aan dit forum, dan maakt u meteen kans om tickets te winnen. Bij elk concert worden cd’s te koop aangeboden door ’t KLAverVIER, Kasteeldreef 6, Schilde, 03 384 29 70 > www.tklavervier.be Grand café deSingel open alle dagen 9 > 24 uur informatie en reserveren +32 (0)3 237 71 00 www.grandcafedesingel.be drankjes / hapjes / snacks / uitgebreid tafelen Badend in zinnelijkheid: Olivier Messiaens Turangalîla Symfonie C’est l’extase langoureuse C’est la fatigue amoureuse (Paul Verlaine) Olivier Messiaen componeerde dit werk in 1946-48, in opdracht van het Boston Symphony Orchestra en dirigent Serge Koussevitzky. Karel Goeyvaerts, die op dat ogenblik in Parijs bij Messiaen studeerde, heeft daar in zijn ‘Zelfportret’ een amusante anekdote aan gewijd: “Een Messiaen-première is me ook nog in het geheugen gebleven. Het was een werk getiteld Trois Tâla, dat later niet meer vernoemd werd in de Messiaen-catalogus. Toen Messiaen in de analysecursus de nieuwe Turangalîla Symfonie doornam, meenden we daarin de Trois Tâla te herkennen, die werden uitgevoerd in het Théâtre des Champs-Elysées. Messiaen beweerde met klem dat het een ander werk was. Wellicht omdat Turangalîla een opdracht was van het Boston Symphony Orchestra en er geen première, zelfs geen gedeeltelijke, in Parijs mocht hebben plaatsgevonden.” Of het vermoeden van Goeyvaerts en zijn medeleerlingen juist was, kan niet meer achterhaald worden. Nu is het wel zo dat het oeuvre van Messiaen zich in het algemeen kenmerkt door een grote homogeniteit. Zijn muziek is direct herkenbaar, en er vindt niet echt een grote ontwikkeling in plaats. Tussen zijn twee meest grootschalige werken, de Turangalîla Symfonie en de opera ‘Saint François d’Assise’, liggen bijna veertig jaar, en toch is de muzikale taal in deze werken zeer vergelijkbaar. Hoeveel sterker moet de gelijkenis dan niet geweest zijn tussen twee werken uit dezelfde periode? Bijna alle werken van Messiaen hebben een beschrijvende titel, meestal een verwijzing naar teksten en liturgische praktijken uit het katholicisme. Heel zijn leven lang bezingt Messiaen met luide stem de goddelijke liefde. In deze periode wijdt hij echter drie composities aan de menselijke liefde. Naast de symfonie bevat deze zogenaamde Tristan-triptiek nog de liedcyclus ‘Harawi’ (1945) en het koorwerk ‘Cinq rechants’ (1950). Enkel de thematiek verbindt deze drie werken: qua omvang en gewicht verplettert de symfonie de beide andere werken van de triptiek. Messiaen koos de titel op basis van zijn welluidendheid, maar ook omdat hij verwijzingen bevat naar de ritmische vormgeving, een aspect dat Messiaen gedurende Olivier Messiaen © Edouard Boubat heel zijn leven obsedeerde. ‘Turangalîla’ staat in het Sanskriet voor speelwijzen: met behulp van een klavier, of met behulp van een het ritmisch patroon 3-3-2-2 dat beschreven is door de Indische metalen ring die rechtstreeks over de elektronenbuis glijdt. De klank muziektheoreticus Sarngaveda (twaalfde eeuw). Messiaen werkt dit wordt elektronisch versterkt, en de speler kan het volume via een ritme niet expliciet uit in zijn symfonie, maar de tien delen omvatten knop regelen. Zowel de toetsen als de ring zijn gevoelig, waardoor het wel. Verder zou ‘turanga’ volgens de componist ‘de snelheid van de speler een vibrato kan produceren door zacht met de hand te het paard’ betekenen, en ‘lîla’ verwijzen naar levenskracht, beweging, trillen. De klank is indringend en komt moeiteloos boven het orkest ritme en creatie. Tempo en ritme, exuberantie en levensvreugde op volle kracht uit. Door de glissando’s, de overmatige vibrato en liggen dus in dit mooie woord vervat. Die exuberantie zet natuurlijk wel de aard van de melodieën die Messiaen voor dit instrument schrijft, de conventies van de symfonie op de helling. Zowel de totale duur, het klinken sommige passages uit deze symfonie ronduit pathetisch aantal delen, de bezetting als de concrete muzikale uitwerking gaan en sentimenteel. Een chagrijnige Pierre Boulez omschreef dit werk in tegen de geplogenheden van het genre. Sommige commentatoren daarom zelfs eens als “une musique de bordel!” Ook in dit opzicht is vermoeden dat Messiaen toch voor de benaming ‘symfonie’ koos Messiaens symfonie radicaal en extreem. omdat er geen alternatief was voor de aanduiding van een groot orkestwerk. Ik waag de hypothese dat de componist niet zozeer Een symfonie die uit tien delen bestaat, is al even ongebruikelijk, naar de traditie van het genre dan wel naar de etymologie van het temeer omdat slechts weinig delen een echt symfonisch karakter woord verwees. ‘Sym-fonie’ betekent letterlijk het samenklinken van hebben. Delen een (snelle eerste beweging), vijf (‘scherzo’), zes stemmen, en laat nu net de opeenstapeling van muzikale lagen die elk (langzame beweging) en tien (snel slotdeel) zouden samen misschien in hun eigen tempo een eigen muzikale ontwikkeling doormaken het als een traditionele, vierdelige symfonie kunnen opgevat worden. wezenskenmerk zijn van deze symfonie. Luciano Berio zou twintig jaar Toch sluit zelfs hun aard allerminst aan bij de symfonische traditie. later zijn orkestwerk om dezelfde redenen ‘Sinfonia’ dopen. Het wezenskenmerk daarvan is hier namelijk afwezig: het gevoel van dramatische ontwikkeling, het proceskarakter, de voortstuwende Het eerste wat opvalt in dit werk is de verzadigde, bijwijlen wellustige dynamiek die bijvoorbeeld zo kenmerkend zijn voor de symfonieën van orkestklank. De relatie die in de volksmond gelegd wordt tussen het Beethoven. Messiaen presenteert in de loop van dit werk wel enkele liefdesspel en het gehoor geldt ook hier: van het luisteren naar de contrasterende thema’s, maar hij onderwerpt die niet aan de typische Turungalîla Symfonie word je weliswaar niet doof, maar de extatische doorwerkingstechnieken. Hij benut de energie niet die kan ontstaan vreugde leidt in grote delen van het werk toch tot overweldigende uit het contrast tussen de thema’s, hij werkt thema’s nauwelijks uit klankuitbarstingen. Messiaen doet daarvoor beroep op een via technieken als afsplitsing van motieven, versnelling, imitatie, honderdkoppig orkest en twee solo instrumenten. In het orkest valt combinatie, omkering of transpositie. Ook harmonisch is geen sprake natuurlijk het uitgebreide percussie arsenaal op, dat niet minder van voortstuwing of het opdrijven van de spanning (en het uitstel van dan tien slagwerkers vergt. Een grote rol is daarbij weggelegd voor de ontspanning). Op vlak van harmonie en melodie is de Turangalîla percussie met toonhoogte (buisklokken, vibrafoon, glockenspiel, Symfonie dus eerder statisch, met nauwelijks gevarieerde thema’s die enzovoort), hoewel slagwerkinstrumenten zonder toonhoogte (kleine vaak herhaald in plaats van ontwikkeld worden, zeer veel ostinato’s, en grote trom, tamtam, enzovoort) prominent aanwezig zijn in de en tonaliteiten die eenvoudigweg naast elkaar geplaatst worden in drie Turangalîla-bewegingen waar ze zowel ritmische processen plaats van een harmonisch traject af te leggen. De vormgeving wijkt articuleren als bijdragen tot de productie van een luide orkestklank. dus fundamenteel af van de Duitse symfonische muziek: statisch in De piano vervult een dubbele functie: hij maakt deel uit van de plaats van dynamisch, aaneenrijging van fragmenten in plaats van groep slagwerk met toonhoogte, en verzorgt daarnaast een aantal grootschalige processen. Dat creëert wel ruimte voor aspecten die solo cadenza’s die een overgang bewerkstelligen tussen secties of in de traditionele symfonie onderbelicht waren gebleven, zoals de delen. De pianopartij is uiterst virtuoos; ze werd geschreven voor organisatie van klankkleur en ritme. Zo werkt Messiaen bijvoorbeeld Messiaens tweede vrouw Yvonne Loriod. Haar zus Jeanne Loriod met ‘ritmische personages’ die elkaar in snel tempo afwisselen en die was dan weer de oorspronkelijke vertolkster van de andere solopartij, krimpen en uitdeinen, vergelijkbaar met personages in een toneelstuk voor zogenaamde ‘ondes Martenot’. Dit eenstemmige instrument die beurtelings het