Oase 14 • 1986 15 Roy Bijhouwer Oud-Mathenesse, tussen straatbeeld en woning "Het moderne straatbeeld zal dus in tegenstelling achterzijde keuken, slaapkamer en toilet. Onder tot het oude straatbeeld, waarin de huizen wille- de schuine kap liggen 3 slaapkamers. De toepas- keurig samengevoegd zijn, beheerst worden door sing van de normaalwoning is niet verwonderlijk, woningblokken, waarin de huizen zich zullen het project was immers opgezet om huisvesting te ordenen tot een ritmisch spel van vlak en massa. bieden aan de minst betaalden. Dat de normalisa- De belangrijkste opgaaf voor den modernen arch- tie van woningen niet iets vanzelfsprekends was, itect is daarom het woningblok"1. wordt duidelijk op de discussies op het woning- J.J.P. Oud, 1917 congres van 1918. Op dit congres, georganiseerd door de nationale woningraad, houdt ingenieur "Een der belangrijkste stellingen, waarop zich de Van Waerden, directeur van Bouw- en Woning- nieuwe bouwkunst baseert, is het tot in het minu- toezicht van Amsterdam, een pleidooi voor nor- tieuze voldoen aan de eischen die het dagelijks 2 malisatie van bouwonderdelen maar vooral van leven stelt" . woningplattegronden. De normalisatie wordt J.J.P. Oud, 1927 gezien als een middel om de bouw te rationalise- De woningarchitectuur van de architect J.J.P. ren en daarmee de toenemende woningtekorten Oud is onderwerp van menig essay van historici op te lossen en te voldoen aan de vraag naar en architecten. Bijzondere aandacht wordt door- goedkope arbeiderswoningen. gaans geschonken aan de gerealiseerde projekten De Nederlandse architectenstand en vertegen- in de Rotterdamse wijk Spangen en zijn gelijktij- woordigers van de arbeidersbeweging reageren dige bijdragen aan het tijdschrift "de Stijl". Het hierop uiterst terughoudend. westelijk hiervan gelegen woningcomplex Oud- Normalisatie van plattegronden wordt door Mathenesse komt in het algemeen zijdelings aan menig architect gezien als een aanslag op zijn per- de orde. soonlijkheid, op zijn kunstenaarsschap en op de Naar aanleiding van de recente sloopplannen is de vrijheid van schepping. belangstelling voor Oud-Mathenesse toegenomen. De arbeiders zien in de gevreesde eentonigheid De vraag doet zich voor welke betekenis het der eindeloze rijen van dezelfde huizen een aan- woningcomplex Oud-Mathenesse inneemt in het slag op hun persoonlijke vrijheid, op hun mens werk van architect Oud en de discussie over het zijn: "Door deze soort van bewoning wordt men vraagstuk van de massa-woningbouw in de jaren eerst recht het kuddedier, de slaafsen behandelde, na de Eerste Wereldoorlog. de onzelfstandige".3 Oud-Mathenesse is het eerste woningcomplex van De architect Berlage is één van de weinigen die de een reeks ontwerpen van Oud voor laagbouwwo- normalisatie bepleit en gebruikt in een pleidooi ningen, die hij na de stedelijke bouwblokken in voor het monumentale stadsplan. Spangen en Tussendijken realiseert. Kenmerkend Hij is van mening, dat de moderne stedenbouw bij deze plannen is dat Oud hiervoor het stede- streeft naar verindividualisering van het stadsge- bouwkundig ontwerp en het woningontwerp zicht, niet naar die van het enkele huis. "Niet dit maakt. In de opeenvolgende witte woningbouw- maar de ritmische aaneenrijging der huizen, het plannen voor Oud-Mathenesse, Kiefhoek en blokfront vormt het ruimte-element voor de Stuttgart is sprake van een verschuiving in de ste- hedendaagse stadsbouwkunst".4 Oud neemt Ber- debouwkundige ordening. Deze veranderingen lage's woorden bijna letterlijk over en geeft een zijn niet exclusief voor het werk van Oud, maar uitwerking ervan op het niveau van het straat- zijn een illustratie van de ontwikkeling van archi- beeld en het woningblok. In de toelichting op een tectuur en stedebouw tussen de twee wereldoor- ontwerp voor een strook woningen schrijft hij: logen. "Alle panden zijn genormaliseerd, waarbij get- racht is een innerlijk ritme te scheppen dat ze tot Normalisatie en het harmonische een geheel bindt. Door de natuurlijke herhaling straatbeeld hier uit is een consequent doorgevoerde norma- Het semi-permanente woningcomplex Oud lisatie ontstaan, werkt dit geheel ornamentaal. Mathenesse wordt in 1923/1924 gerealiseerd door Volstrekte harmonisch-evenwichtige beelding zal Oud, wanneer hij als architect werkt bij de slechts in het stadsbeeld als geheel (wat als doel Gemeentelijke Woningdienst. Aanvankelijk gesteld moet worden) mogelijk zijn, als het voort- omvatte Oud-Mathenesse 343 eengezinswo- gaande van de straat, hetwelk door overwegend ningen, 8 winkels en een administratiegebouwtje. horizontale ontwikkeling ontstaat, onderbroken 1. J. J. P. Oud, "Het monumentale Het plan is gerealiseerd op een driehoekig grond- wordt door het sterk uitgesproken verticale ele- ment in de vorm van hoekoplossingen of vrijs- stadsbeeld", in: De Stijl nr. 1, gebied aan de rand van Rotterdam en is opgezet 5 1917, pag. 10. om huisvesting te bieden aan minder draagkrach- taande gebouwen. 2. J. J. P. Oud, "Huisvrouwen en tige gezinnen. Vrijwel alle woningen zijn van een Oud legt aldus de nadruk op het straatbeeld en op architecten", in: i 10, jaargang 1, identiek type: de normaalwoning. Dit woningtype de verticale accenten van hoekoplossingen, vanuit nr. 2, 1927, pag. 44-46. was door Oud al toegepast in de stedelijke het streven een harmonisch stadsbeeld te realise- 3. H. P. Berlage, "Normalisatie in woningblokken in Spangen alleen dan in drie ren, in plaats van de zo gevreesde monotonie van woningbouw", Rotterdam, 1918, pag. 24. lagen. Bij de normaalwoning in Oud-Mathenesse eindeloze rijen van genormaliseerde woningen. 4. ibid 4, pag. 38. ligt aan de straatzijde de woonkamer en aan de Bij Oud-Mathenesse grijpt Oud naar een monu- 16 Ontwerptekening Witte Dorp, gevels. mentale stedebouwkundige ordening die Berlage jes niet twee aan twee aaneengerijd konden toepast in zijn ontwerp voor Amsterdam-Zuid. worden, zodat het evenwicht verbroken werd. Bij Weliswaar is hierbij geen sprake van een stads- sommige deuren op het eind schiet het dak door: deel, maar de symetrieën, spiegelingen en de dit eveneens in verband met de herstelling van het 7 ligging en betekenis van een plein is van een evenwicht der compositie." gelijke orde. Op de einden van de stroken woningen vormen de Oud is van mening dat de moderne stadsaanleg in schoorstenen een verticaal accent op de blinde het algemeen beheerst wordt door twee factoren: kopgevels. Niet zoals bij de gesloten bouw- straat en plein. "De straat als samenrijing van blokken van Spangen en Tussendijken verkrijgt huizen, het plein als centrum van straten."6 de hoek van het bouwblok een verticaal accent. In Deze opvatting over stadsaanleg heeft in Oud- Oud-Mathenesse krijgt het einde van de straat een Mathenesse gestalte gekregen. dergelijk accent, zowel aan het plein als aan de Centraal in het woningcomplex ligt het plein, randen van het woningcomplex. waar het merendeel van de straten naar toe voe- De nadruk ligt bij Oud-Mathenesse aldus op het ren. Het plan heeft een concentrische en symetri- maken van een harmonisch straatbeeld. De bin- sche opbouw. De hoofdas van het plein, maar nenzijde van een bouwblok met de tuinen is van ook de pleinen op de knooppunten van straten ondergeschikt belang. Daarmee onderscheidt het worden geaccentueerd door afwijkend uitge- woningcomplex zich sterk van de tuinsteden die werkte normaalwoningen. daarvoor in rotterdam gerealiseerd zijn. daar Niet, zoals bij het plan Zuid van Berlage, vormt de tuin en het gemeenschappelijke groen- beschikte Oud over stations en monumentale gebied een belangrijk ordenend element. gebouwen, maar slechts over identieke woningen Het woningcomplex de Kiefhoek in Rotterdam- en een administratiegebouwtje. Zuid wordt door Oud gerealiseerd na Oud- Het straatbeeld bij Oud-Mathenesse wordt Mathenesse. gevormd door de woningstroken met genormalis- Opvallend bij dit plan is, dat een verbijzondering eerde woningen. van het woningtype in de vorm van een rond bal- Door een spiegeling van de plattegronden ten kon alleen te verklaren is vanuit de compositie opzichte van elkaar vormen de deuren een weder- van de enkele strook woningen. 5. J. J. P. Oud, "Massabouw en kerend motiefin de gevel dat door zwarte plint en Een balkon komt voor op die plaatsen waar een straatarchitectuur", in: De Stijl, gootoverstek een horizontale geleding verkrijgt. strook woningen bestaat uit een oneven aantal. jaargang 2,1919, nr. 7, pag. 80. 6. ibid 1, pag. 12. Een evenwichtige compositie van de strook Hierdoor is het niet mogelijk alle woningen te 7. J. J. P. Oud, "Semi-permenente woningen, als begrenzing van de straat, wordt op spiegelen. Het balkon wordt gemaakt boven de woningbouw "Oud Mathenesse", verschillende wijzen bereikt, waarbij in bepaalde deur van een laatste woning van een strook. Rotterdam", in: Bouwkundig gevallen "de normaalwoningen" gewijzigd zijn. Deze verbijzondering van de strook woningen Weekblad, jaargang 45, 1924, pag. "Deze wijzigingen komen daar voor, waar de huis- heeft daarmee geen betekenis voor het stede- 418. 17 bouwkundig plan zoals bij Oud-Mathenesse. oppervlakte is vergroot en de organisatie van de Niet zozeer de straat is het architectonisch object keuken is toegesneden op een effïciente organisa- maar de rij woningen. Het woningtype van de tie van het huishouden. Kiefhoek wordt door Oud aangeduid als woon Voor de groepering van de woningstroken wordt "ford", als rationeel vervaardigde woning. door Oud een reeks van zuiver op de zon georiën- Ten opzichte van de normaalwoning van Oud- teerde stroken gemaakt. Mathenesse is de plattegrond van