drs. W.H. Lutgert en drs. R. de Winter Wetenschappelijk medewerkers Sectie Luchtmachthistorie Nederland en de Duitse Nachtjacht Van Jager tot Prooi (Deel 2*) „Sie sindja groflenwahnsinnig, Sie wollen de loop van '42 kwam op basis van deze infrastruc- wohl die ganze Luftwaffe haben, setzen tuur geleidelijk het zogenaamde Himmelbett-Ver- Sie sich doch gleich aufmeinen Stuhl!" fahren (hemelbed-methode) tot ontwikkeling. Dit H. W. GÖRING tot J. KAMMHUBER, mei 1943 was een geavanceerder radargeleid onderschep- pingssysteem, gericht tegen nachtelijke sorties van De organisatie en inzet van de Nachtjagd zoals geallieerde bommenwerpers. De codenaam Him- deze zich in de periode 1940-1941 had ontwikkeld, melbett verwees naar het uiteindelijke doel van het diende, na de terugtrekking van de zoeklichten naar systeem: het creëren van een beschermend balda- objecten rond de grotere Duitse steden in het voor- kijn over het gehele Reich tegen nachtelijke indrin- jaar van 1942, noodgedwongen op een andere leest gers. Door middel van een steeds in omvang groei- te worden geschoeid. Met het verdwijnen van de end netwerk van aan elkaar gelieerde Himmelbet- verlichte gordel van Scheinwerfer langs de Duits- traume zou de Kammhuberlinie zowel in de breedte Nederlandse grens - er bleef slechts één regiment als in de diepte fors worden versterkt. Uiteindelijk zoeklichten achter voor experimentele doeleinden zouden zo alle onbeschermde „gaten" in het lucht- ln de omgeving van Venlo - moest de Helle Nacht- ruim boven Duitsland kunnen worden gedicht. jagd grotendeels worden gestaakt. De door Hitler De afzonderlijke Himmelbettraume werden door- zélf afgekondigde terugtrekking stootte op ernstige gaans op identieke wijze georganiseerd en inge- bezwaren bij Kommandierender General des XII. richt. Normaliter beschikte een Himmelbett-station Fliegerkorps, Josef Kammhuber, de grondlegger over één Freya Rundsicht-Radargerat dat het van het Duitse nachtjachtwapen. Kammhubers hef- luchtruim rondom het desbetreffende station af- llge protesten vanuit zijn hoofdkwartier in Zeist te- zocht op de aanwezigheid van vijandelijke vliegtui- gen het besluit brachten echter geen wijziging in gen. Voorts werd gebruik gemaakt van twee Würz- net standpunt van de Führer, zodat de Kammhuber- burg-Riese grondradarapparaten, waarvan er één, Hnie in het voorjaar van '42 van zijn zoeklichten de Roter-Riese, werd ingezet om een vijandelijk werd beroofd. toestel binnen het Himmelbettraum te peilen, ter- wijl de ander, de Grüner Riese, de positie van de Üjrcmelbett-Verfahren eigen nachtjager vaststelde. In het Himmelbettraum bevonden zich naast deze grondradarapparatuur De Duitse luchtverdediging moest vanaf dat mo- één a twee radiobakens (zenders die door de nacht- dern praktisch volledig omschakelen naar de jagers in het desbetreffende Raum als oriëntatie- unkle Nachtjagd. Dit was een systeem dat reeds punt werden gebruikt) en een lichtbaken (eveneens voór de terugtrekking van de zoeklichten onder an- gebruikt als oriëntatiepunt). Het zenuwcentrum van re werd gepraktizeerd in een aantal Dunkelnacht- een Himmelbettraum bevond zich in het gevechts- JQgdgebiete rond het IJsselmeer en langs de Neder- leidingscentrum van het station. In de operatieka- andse kust. Kammhuber ging er overigens niet toe mer was een belangrijke plaats ingeruimd voor de °ver de opstelling van radar- en radio-apparatuur in Seeburg-Tisch, waarop de doorgegeven radarwaar- de oude stellingen van de Helle Nachtjagd ingrij- den van de beide Würzburgs-Riese werden gepro- pend te wijzigen. De complete luchtverdedigings- jecteerd. Aan de hand van deze gegevens kon de lnfrastructuur minus de zoeklichten bleeft intact. In Jagerleitoffizier vanuit het station middels een * Het eerste deel is gepubliceerd in MS 163(1994)(12) kortegolf-radioverbinding de Bordfunker in de MS 164(1995)(1) nachtjager koersinstructies verstrekken. De nacht- jager werd op die manier vanaf de grond zo dicht mogelijk bij zijn doel gebracht. Boordradar Ofschoon het systeem in een latere fase aanzienlijk effectiever zou werken, viel een Himmelbett-inter- ceptie aanvankelijk te typeren als „eine ziemliche Glücksache". Er kleefden nogal wat nadelen aan het systeem, hetgeen zeker ook verband hield met het (nog) ontbreken van boordradarapparatuur. Zonder boordradar - naar later bleek één van de meest essentiële elementen bij Nachtjagd-onder- Afb. 1 In de zwaarbewapende neussectie van deze scheppingen - waren de kansen op een succesvolle Dornier Do-217 bevindt zich de opvallende peilanten- ne van de Lichtenstein B/C boordradar. interceptie nog sterk afhankelijk van de weers- gesteldheid. In donkere, maanloze nachten of bij naar de Fliegerhorst Leeuwarden, waar op dat mo- slecht zicht als gevolg van mist, neerslag of dichte ment de //. Gruppe van het eerste Nachtjagdge- bewolking waren die kansen vrij gering. schwader was gestationeerd. Aldaar zou de boord- Kammhuber had reeds in de herfst van 1940 aange- radarapparatuur voor de eerste maal in de operatio- drongen op de ontwikkeling van een Bordsuch- nele praktijk worden getoetst. gerat auf Funkmefibasis, waarmee onafhankelijk van het weer en de zoeklichten zou kunnen worden Lichtenstein op Leeuwarden geopereerd. Zo'n „radar-oog" aan boord van de nachtjager zou - met een bereik van drie a vier kilo- Op Leeuwarden bestonden bij de jachtvliegers meter - een cruciale schakel vormen tussen de in- grote twijfels over de bruikbaarheid van de nieuwe structies van het Himmelbett-staiion op de grond en apparatuur, door hen aanvankelijk betiteld als neu- de uiteindelijke visuele waarneming van de vijan- modischen Kram, Vooral de omstandigheid dat de delijke bommenwerper door de nachtjagerpiloot. Lichtenstein deels bestond uit een op de neus van Voordat een dergelijk systeem op grote schaal voor het toestel gemonteerde peilantenne, was veel de nachtjagers beschikbaar kwam, ging veel kost- Nachtjagd-vliegers een doorn in het oog. Deze ver- bare tijd verloren. Dit kwam mede doordat Göring takte antenne, die op spottende wijs werd aange- het belang van Kammhubers verzoek niet wilde in- duid als Drahtverhau (prikkeldraadversperring), zien en geen prioriteit wenste te geven aan de ont- verstoorde immers de stroomlijn van het vliegtuig wikkeling en produktie van boordradarapparatuur. en zorgde bij de Messerschmitt Bf-110 voor een Pas in de tweede helft van juli '41 besloot Hitler de snelheidsverlies van ongeveer 40 km per uur. vervaardiging van deze apparatuur „mit höchster Voorts zou de apparatuur moeilijkheden veroor- Dringlichkeit" ter hand te laten nemen. zaken bij het trimmen, het zou het vliegtuig koplas- Vanaf het begin van de oorlog was er bij de firma tig maken en het zou de Bordfunker, die de boord- Telefunken geëxperimenteerd met een elektrische radar moest bedienen, ernstig overbelasten, mede hoogtemeter. In het project, dat Lichtenstein B was gezien de mogelijkheid van tegenstrijdige instruc- gedoopt, zag het Reichsluftfahrtministerium aan- ties (grond- versus boordradargegevens). vankelijk geen brood. Toen echter duidelijk werd Vanaf Leeuwarden werd de Lichtenstein-appara- dat er behoefte bestond aan geschikte boordradar- tuur verder uitgetest door Oberleutnant Ludwig apparatuur, slaagden de Duitse technici erin om Becker, een „aas" die uiteindelijk 44 overwinnin- hun hoogtemeter te transformeren tot een boord- gen wist te behalen. Becker, door zijn technische radar, de Lichtenstein B/C. Nadat in de zomer van achtergrond en vroegere experimenten der Nacht- 1941 de apparatuur te Rechlin door testvliegers was jagdprofessor genoemd, had al eerder het eerste beproefd, vertrok het Truppenversuchskommando erkende Dunkelnachtjagdabschufi op zijn conto la- vergezeld door een technische staf van Telefunken ten bijschrijven. In de nacht van 9 augustus 1941 MS 164(1995)(1) zou hij bovendien de eerste overwinning met be- Lichtenstein-successen vanaf Leeuwarden was de hulp van de Lichtenstein B/C boeken. Door middel scepsis onder de collega-/Vac/!//'a,£>J-bemanningen van koersinstructies van het grondradarpeilstation ten aanzien van de nieuwe apparatuur echter nog Löwe bij het Groningse Marum was Beckers vlieg- geenszins weggenomen. Mede als gevolg van het tuig op het spoor van een vijandelijk toestel gezet langzaam op gang komen van de produktie - be- en op een afstand van ongeveer twee kilometer paalde kinderziektes moesten nog worden verhol- had zijn Bordfunker, Feldwebel Josef Staub, de pen - duurde het tot februari '42 voordat de appara- tegenstander, een Britse Vickers Wellington van tuur mondjesmaat kon worden geleverd. Vanaf dat 301 Squadron, duidelijk kunnen waarnemen op zijn moment konden de meest ervaren bemanningen Lichtenstein-afleesapparatuur. Becker kon via de vertrouwd raken met de boordradar en raakten zij gegevens van de boordradar door Staub naar zijn enthousiast over de mogelijkheden van de Lichten- doel worden „gepraat" en na het maken van visueel stein B/C. Het zou echter nog tot eind 1942 duren contact de bommenwerper neerschieten. Op de- voordat vrijwel alle toestellen van de Nachtjagd zelfde wijze slaagde Becker erin voor eind septem- van boordradar waren voorzien. De invoering van ber '41 nog eens vijf Britse bommenwerpers uit te het systeem in combinatie met de in dezelfde schakelen. Hij toonde aldus in een tijdspanne van periode geïntroduceerde von hinten unten-onder- nauwelijks twee maanden aan dat het werken met scheppingstactiek legden de basis voor een sterke de Lichtenstein-boordradar in de praktijk wel dege- stijging van het aantal succesvolle Himmelbett-in- lijk vruchten kon afwerpen.