De oorlog tussen de generaals Het conflict in de top van de Koninklijke Landmacht, 1971-1973 drs. H.P.M. Kreemers* Inleiding ciële ondergang. De marine, land- Slechts één zesde van het legerkorps macht en luchtmacht hadden na de bevond zich in het mogelijke opera- et de Prinsjesdagbrief (sep- Tweede Wereldoorlog gretig geprofi- tiegebied. ‘Met geen mogelijkheid tember 2003) zetten minister teerd van de vrijgevigheid van met zouden de resterende vijf zesden tij- Mvan Defensie Henk Kamp name de Amerikaanse en Britse bond- dig ter plaatse zijn’, aldus De Jong. en staatssecretaris Cees van der Knaap genoten die de Nederlandse krijgs- Voorraden zouden niet op tijd kunnen het mes in de Nederlandse krijgs- macht aan een grote verscheidenheid worden aangevoerd en anti-tank - macht. Op weg naar een nieuw even- aan militaire middelen hielpen. De wapens en luchtverdedigingsmidde- wicht tussen operationele taken en de instandhouding van dat omvangrijke len waren in onvoldoende mate be- voor Defensie beschikbare financiële defensieapparaat, ‘de Amerikaanse schikbaar. middelen verdwenen 11.700 functies krijgsmacht door een verkleinglas’, in het defensieapparaat, werden een- legde echter een steeds groter beslag De erbarmelijke staat waarin de Ne- heden opgeheven, legerplaatsen en op de financiële middelen. De krijgs- derlandse krijgsmacht zich bevond vliegbases gesloten. En dat alles zon- macht dreigde zo van binnen uit te weet De Jong aan het ontbreken der veel tromgeroffel uit de eigen worden uitgehold. van voldoende verantwoordelijkheids - organisatie. Opmerkelijk, omdat ver- besef bij grote delen van de Neder- anderingen in de krijgsmacht in het landse bevolking. In dat opzicht trok verleden tegenkrachten opriepen die Uitholling Nederlandse hij een parallel met de jaren dertig, tot ver buiten de defensieorganisatie krijgsmacht toen niemand ‘in ons overheids- en te horen waren. militaire apparaat [...] onverbloemd Op 12 juni 1970 hekelde de gezag- publiekelijk op de militaire tekortko- Aan het begin van de jaren zeventig hebbende historicus dr. Loe de Jong mingen wees en deze tekortkomingen woedde zo’n heftige en luidruchtige de wijze waarop de Nederlandse stelde tegenover de eisen van het mo- strijd. De Nederlandse krijgsmacht krijgsmacht in zijn ogen werd ver- ment’. De kritiek van De Jong, een stond toen aan de rand van een finan- waarloosd. In een toespraak voor het kritisch, maar vooraanstaand lid van lustrumcongres van de Nederlandse de Partij van de Arbeid, was in een * De auteur is werkzaam bij de bestuursstaf Vereniging van Ex-Politieke Gevan- historisch perspectief geplaatst, waar- van het ministerie van Defensie. genen uit de bezettingstijd schetste hij bij de jaren dertig, waarin de krijgs- Dit artikel is ontleend aan zijn proefschrift een verouderd en incompetent Neder- macht zo verwaarloosd was, niet on- Hete hang ijzers. De aanschaf van Neder- lands leger, dat werd gekenmerkt willekeurig in herinnering werden landse gevechtsvliegtuigen, dat dit najaar 1 verschijnt bij Uitgeverij Balans. door ‘gebrek aan middelen, door geroepen. (ISBN 978 90 50188 24 1) ouder wetse bewapening, door versle- 1 Dr. L. de Jong, ‘De crisis van onze defensie’. ten automaterieel, door onvoldoende Wekenlang weerklonken de woorden Toespraak voor het lustrumcongres van de oefening’. Hij voegde daaraan toe dat van de chroniqueur van het tragische Nederlandse Vereniging van Ex-Politieke Gevangenen uit de bezettingstijd, 12 juni het Nederlandse leger geen rol van lot van Nederland in de Tweede We- 1970. In: Militaire Spectator 1970 (139) (9) betekenis zou kunnen vervullen in de reldoorlog in de media. Daarin ver- blz. 405. bondgenootschappelijke verdediging. schenen reacties die uiteenliepen van 378 MILITAIRE SPECTATOR JRG 176 9-2007 ontzetting tot ongeloof. De bood- schap van De Jong kreeg een extra zware lading door de geprikkelde reactie van de fractievoorzitter van de Partij van de Arbeid in de Tweede Kamer: Joop den Uyl beschuldigde De Jong ervan zich door de leger - leiding in de luren te hebben laten leggen.2 De Jongs klaagzang was koren op de molen van de ministers van Buiten- landse Zaken en van Defensie. Mi - Minister van Defensie nister van Buitenlandse Zaken Joseph Den Toom Luns had de rede van De Jong ‘met (Foto collectie NIMH) instemming’ gelezen.3 Minister van Defensie Willem den Toom liet de minister-president vier dagen na de toespraak van De Jong weten: ‘wij kunnen, zoals ik reeds verschillende malen in de Ministerraad betoogde, de huidige situatie niet ernstig genoeg onder ogen zien’.4 Een jaar later luidde minister Den Toom nogmaals de noodklok. In een in april 1971 opgestelde nota ‘ten behoeve van de kabinetsformatie’ krachtsverhoudingen met de Sovjet- Verder was de Amerikaanse militaire schetste Den Toom een deprimerend Unie en haar bondgenoten. Deze hulpverlening volledig weggevallen, beeld van de internationale veilig- on evenwichtigheden moesten worden zonder dat daarvoor in voldoende heidssituatie in het algemeen en de aangepakt (‘geredresseerd’). Van ons mate extra ruimte in de defensie - Nederlandse defensie-inspanning in land kon in dat verband worden ver- begroting was aangebracht. Mede het bijzonder. Er waren, volgens Den wacht ‘het instandhouden van de door de veroudering van het materieel Toom, ‘tekenen dat de Sovjet-Unie gevechtskracht van de Nederlandse vielen de exploitatiekosten veel hoger zich in haar internationale betrek - gevechtseenheden, waartoe onder uit. Ten slotte waren de personeels- kingen laat leiden door opvattingen meer de achterstand in verwerving kosten fors gestegen. waarvan sommige niet bevorderlijk van middelen moet worden ingelo- zijn voor ontspanning’. Deze opvat- pen, alsmede het scheppen van de In de jaren zestig had in Nederland tingen gingen gepaard met de vergro- mogelijkheid de aanbevelingen van een inhaalslag plaatsgevonden. De ting en opvoering van het militaire de AD-70 (Allied Defence) studie te wederopbouw was met zuinigheid ge- potentieel van de Sovjet-Unie ‘tot verwezenlijken’. paard gegaan. Maar dat was niet ein- proporties die verre uitgaan boven een deloos vol te houden. Het tij keerde garantie van haar eigen veiligheid’. Neerwaartse spiraal aan het begin van de jaren zeventig. Zo waren nieuwe ‘onevenwichtig - De defensieuitgaven waren in een Vanaf toen stegen jaar na jaar de sala- heden’ ontstaan in de militaire neerwaartse spiraal gekomen. De be- rissen met vele procenten. Vooral de staande financieringsmethode voor de ambtenaren en in hun kielzog de mili- defensieuitgaven, de zogeheten pla- tairen profiteerden daarvan. 2 Jan Willem Honig, Defense Policy in the North Atlantic Alliance. The Case of the fondafspraken, had geleid tot ‘een fi- Netherlands (Westport, Connecticut/Londen, nanciële achterstand’.5 Zo waren de Om het gat tussen de uitgaven aan de Praeger, 1993) blz. 91. uitgaven voor defensiematerieel veel ene kant en de plannen en ambities 3 Handelingen Eerste Kamer, 17 juni 1970, sterker gestegen dan in andere over- van de krijgsmacht niet nog verder te blz. 908, rechterkolom. 4 Nationaal Archief, Kabinet van de minister- heidssectoren. Enige vorm van com- vergroten moest het percentage van president, toegang 2.03.01, inventarisnum- pensatie was achterwege gebleven. het aan Defensie te besteden nationaal mer 11025. Daarnaast was sprake van een ver- inkomen in 1972 oplopen naar 3,8. 5 De Nederlandse defensie-inspanning in de snelde technologische vooruitgang, Voor 1973 gold 3,95 als ondergrens, jaren 1972-1975. Nota ten behoeve van de waardoor verouderde wapensystemen voor 1974 4,1 en voor 1975 4,2. Den kabinetsformatie, april 1971. Brief van de minister-president aan de Tweede Kamer, moesten worden vervangen door Toom hield een krachtig pleidooi Zitting 1971, 11 402, nr. 1, bijlage 4. nieuwe, veel kostbaarder systemen. voor een koppeling van de hoogte van JRG 176 9-2007 MILITAIRE SPECTATOR 379 de defensieuitgaven aan het nationaal Het in de kabinetsformatie onopge- om de voorzitter (KVP), Laurens Jan inkomen. Dat pleidooi kwam niet als loste probleem van de toekomstige Brinkhorst (D66), Peter Kooijmans een verrassing, maar was wel erg laat: defensieuitgaven werd neergelegd bij (ARP), Henk Neuman (KVP) en Wiebe aan het einde van de kabinetsperiode, een op 28 september 1971 geïnstal- Wierda (PvdA). De overige vier waren aan het eind van zijn ministerschap. leerde staatscommissie. Deze ‘com- professor Ernst van der Beugel (par- missie van civiele en militaire des- tijloos), J.P. van den Bent (directeur kundigen’ kreeg de opdracht zich uit van AKZO Chemie en lid van de CHU), De commissie- te spreken over een koppeling van de Has Beyen (lid van de raad van be- Van Rijckevorsel defensieuitgaven in de komende kabi- stuur van de AMRO-bank en lid van netsperiode ‘aan een percentage van de VVD) en Frans Goedhart (lid van Maar hoe realistisch was het om de het netto nationaal inkomen tegen de Tweede Kamer voor DS’70). Aan de defensieuitgaven binnen enkele jaren marktprijzen, waarbij het gemiddelde commissie was ‘een aantal zeer be- met meer dan twintig procent op te over de hele periode zal worden vast- kwame en ervaren functionarissen’ ter schroeven? Niet heel erg. Defensie gesteld’.8 De commissie kreeg verder beschikking gesteld.12 was een politiek heet hangijzer bij de tot taak ‘de Nederlandse defensie in Tweede Kamerverkiezingen van 28 de NAVO en de voor de vervulling De Koster ‘not amused’ april 1971. daarvan vereiste middelen en metho- De instelling van de commissie Bij de daaropvolgende kabinetsfor- den kritisch te onderzoeken’.9 Hierbij noemde minister-president