ULUSLARARASI ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU X 19-20-21 Ekim 2018 BİLDİRİLER II ULUSLARARASI ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU X KOORDİNATÖR DR. COŞKUN YILMAZ BİLİM KURULU PROF. DR. MEHMET ÂKİF AYDIN PROF. DR. İDRİS BOSTAN (BAŞKAN) PROF. DR. İSKENDER PALA PROF. DR. AHMET EMRE BİLGİLİ PROF. DR. İSMAİL E. ERÜNSAL PROF. DR. AMIR PASIC PROF. DR. MACHIEL KIEL PROF. DR. ARİF BİLGİN PROF. DR. MEHMET İPŞİRLİ BEŞİR AYVAZOĞLU PROF. DR. MUSTAFA İSMET UZUN PROF. DR. FATMA ÇİÇEK DERMAN PROF. DR. NİHAT ÖZTOPRAK PROF. DR. ERHAN AFYONCU PROF. DR. PROF. DR. M. FATİH ANDI RAŞİT KÜÇÜK PROF. DR. FERİDUN M. EMECEN PROF. DR. SAADETTİN ÖKTEN PROF. DR. GEOFFREY GREATREX PROF. DR. SEBAHATTİN AYDIN PROF. DR. HALİS YUNUS ERSÖZ PROF. DR. STEPHEN MITCHELL PROF. DR. HAYATİ DEVELİ PROF. DR. TUFAN Ş. BUZPINAR PROF. DR. HEDDA REINDL-KIEL PROF. DR. ZEKERİYA KURŞUN SEMPOZYUM SEKRETERYASI HASAN YAPICI SERKAN OSMANLIOĞLU ÖZNUR ÖZYURT DÜZENLEME KURULU DR. COŞKUN YILMAZ PROF. DR. CEMALETTİN ŞAHİN PROF. DR. CENGİZ TOMAR PROF. DR. MUSTAFA S. KÜÇÜKAŞCI PROF. DR. TURHAN KAÇAR DOÇ. DR. UĞUR DEMİR DOÇ. DR. YUNUS UĞUR ZEKERİYA ŞANLIER GÜLSÜM İSMAİLOĞLU SAADET GÜL ULUSLARARASI ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU X Yayın Kurulu Prof. Dr. Mehmet Âkif Aydın / Dr. Coşkun Yılmaz Prof. Dr. Cengiz Tomar / Prof. Dr. Mehmet İpşirli / Prof. Dr. Cemalettin Şahin Prof. Dr. Erhan Afyoncu / Prof. Dr. Mustafa S. Küçükaşcı / Doç. Dr. Uğur Demir Yayın Koordinatörü Serkan Osmanlıoğlu Görsel Araştırma Serkan Osmanlıoğlu / Hasan Yapıcı / Engin Çetin / Coşkun Ünsal / Ahmet Önal İmla ve Tashih Nusret Gedik Fotoğraf İsmail Küçük / SMEY / Coşkun Yılmaz Üsküdar Belediyesi / Müellifler Kapak Fotoğrafı Aziz Sıtkı Eskin (Nevmekan Sahil / Üsküdar) Tasarım Özkul Eren Uygulama Bülent Avnamak / SMEY Baskı ve Cilt FC REKLAM Aydıntepe Mahallesi Coşkun Sokak No: 24 Tuzla / İstanbul ISBN: 978-605-9719-34-6 İstanbul, Ocak 2019 Kitabın telif hakları Üsküdar Belediyesi’ne aittir, tamamı veya bir kısmı izinsiz basılamaz, çoğaltılamaz, kaynak gösterilmeden iktibas yapılamaz. ÜSKÜDAR BELEDİYESİ Mimar Sinan Mah. Çavuşdere Cad. No: 35 ÜSKÜDAR / İSTANBUL Tel: 0216 531 30 00 • Faks: 0216 531 32 25 ULUSLARARASI ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU X 19-20-21 Ekim 2018 BİLDİRİLER CİLT II EDİTÖR DR. COŞKUN YILMAZ ULUSLARARASI ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU X OTURUM BAŞKANLARI PROF. DR. AHMET EMRE BİLGİLİ PROF. DR. AHMET KORKUT TUNA PROF. DR. CENGİZ TOMAR PROF. DR. COŞKUN ÇAKIR PROF. DR. ERHAN AFYONCU PROF. DR. EROL ÖZVAR PROF. DR. FATMA ÇİÇEK DERMAN PROF. DR. HALİS YUNUS ERSÖZ PROF. DR. HASAN KAMİL YILMAZ PROF. DR. İSKENDER PALA PROF. DR. M. FATİH ANDI PROF. DR. MAHMUT AK PROF. DR. MEHMET AKİF AYDIN PROF. DR. MEHMET BULUT PROF. DR. MURAT GÜL PROF. DR. MUSA DUMAN PROF. DR. MUSTAFA İSMET UZUN PROF. DR. MUSTAFA SİNANOĞLU PROF. DR. NİHAT ÖZTOPRAK PROF. DR. RAŞİT KÜÇÜK PROF. DR. SEBAHATTİN AYDIN PROF. DR. TUFAN Ş. BUZPINAR PROF. DR. TURHAN KAÇAR PROF. M. UĞUR DERMAN İÇİNDEKİLER 11-189 III. BÖLÜM SOSYAL-İKTİSADİ ve DİNİ HAYAT 13-24 “Şuhudü’l-Mazmundan Şuhûdü’l-Hâle: Üsküdar Sicillerinde Bir Değişimin Öyküsü İSMAİL E. ERÜNSAL 25-42 Kadı Sicillerindeki Terekelere Göre XVI. Yüzyıl Başlarında (1513-1530) Üsküdar’da Giyilen Kaftanlar TEMEL ÖZTÜRK 43-56 Üsküdar Esnafının Orducu Muafiyeti ve Tartışmaları ŞENOL ÇELİK 57-74 Atı Alan Üsküdar’ı Geçti: XVI. Yüzyılda Üsküdar’da Kayıp ve Çalıntı Atlar EMİNE DİNGEÇ 75-88 Osmanlı Üsküdar’ında İktisadi Hayatın Kalbinin Attığı Bir Mekan Olarak Üsküdar Atpazarı NEVZAT ERKAN 89-108 Arşiv Belgelerine Göre Üsküdar Kazasının Et İhtiyacının Karşılanması İçin Alınan Tedbirler (XVI-XVIII. Yüzyıl) RIFAT GÜNALAN ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU X 109-132 Üsküdar Basmahanesi ve Basmacı Esnafı: Üretim ve Organizasyon MİKAİL ACIPINAR 133-154 XVIII. Yüzyılda Üsküdar Hanları SERDAR GENÇ 155-189 XIX. Yüzyılda Üsküdar İskelesi ve Hamal Esnafı LEYLA AKSU KILIÇ 191-453 IV. BÖLÜM KÜLTÜR VE EDEBİYAT 193-200 Şeyh Sofası M. UĞUR DERMAN 201-212 XVII. Yüzyıl Divan Şairi Mezâkî’nin Üsküdar Gazeli HANİFE DİLEK BATİSLAM 213-244 Üsküdarlı Mehmed Nasûhî’nin Mürâselât’ında Kültür Unsurları ve Toplumsal Hayat GÜLTEN KÜÇÜKBASMACI 245-308 Tarih Düşürme Geleneğinin İzinde Üsküdar’ın Kaybolmuş Yapıları NUSRET GEDİK 309-320 Ahmed Şevkî’nin Şiirlerinde Boğaziçi ve Marmara AHMET KAZIM ÜRÜN 321-346 Osman Şems’in Bir Na‘tin’den Hareketle Şiirin Gücü AZMİ BİLGİN 347-370 Son Osmanlı Seyyahlarından Ebubekir Feyzi ve Medine-i Üsküdar Hakkında Yazdıkları ÜÇLER BULDUK 8 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU X 371-404 İngiliz Seyyah Julia Pardoe’nun Gözünden Üsküdar AYŞEN MÜDERRİSOĞLU 405-416 Üç Evrede Bir Ulus, Bir Şehir (Uluslaşma Süreci Türk Romanında Üsküdar İmajı) BEDİA KOÇAKOĞLU 417-438 Edebî Eserlerde Hâfıza Mekânları: Üsküdar Örneği EBRU BURCU YILMAZ 439-453 Üsküdar Örneğinde İş Yeri Adlandırmalarının Türk Dili, Türk Kültürü ve Şehircilik Bağlamlarında Değerlendirilmesi ALİ ŞEYLAN 455-528 V. BÖLÜM ŞEHİRLEŞME VE KENTSEL DÖNÜŞÜM 457-470 Arabzade Ailesinin Fiziki Mirası Üzerinden Üsküdar’ın Mekan Hafızasına Dair Bir İnceleme ARZU GÜLDÖŞÜREN 471-484 İkibinli Yıllarda Üsküdar’da Mahalli İdareler Seçimleri (2004-2014) DAVUT DURSUN 485-500 Envanter Çalışması: Üsküdar Örneği SÜMEYYE KARA-İHSAN İZLE 501-516 İstanbul’un Türbe, Hazire ve Kabirleri: Üsküdar Örneği SÜMEYYE MERYEM ARSLAN 517-528 Üsküdar’da Bir Sağlık Taraması: İlçe Genelinde Öğrenim Gören Lise Öğrencilerinde Fazla Kiloluluk ve Obezite Haritasının Çıkarılması ELİF GÜNALAN 9 ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU X 10 III. BÖLÜM: SOSYAL-İKTİSADİ ve DİNİ HAYAT İsmail E. Erünsal Temel Öztürk Şenol Çelik Emine Dingeç Nevzat Erkan Rıfat Günalan Mikail Acıpınar Serdar Genç Leyla Aksu Kılıç 11 Şuhûdü’l-Mazmundan Şuhûdü’l-Hâle: Üsküdar Sicillerinde Bir Değişimin Öyküsü PROF. DR. İSMAİL E. ERÜNSAL İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Öncelikle hukuk tarihçisi olmadığım halde böyle bir konuyu niçin ele aldığımı açıklamakta yarar görüyorum. Sicilleri incelerken kayıtların alt kısmında yer alan şahitler arasında, yani şuhudü’l-hâl bölümünde, bazı sahaf isimlerinin geçtiğini gördüm. Bu yüzden bazı sicil defterlerini incelemeye karar verdim. İşe İstanbul’a ait en eski sicillerden olan Üsküdar sicillerinden başladım. Üsküdar’a ait en eski sicil (919-927/1513-1521) olan 1 numaralı defteri tararken, bir hüccetin altında şuhûdü’l-hâl yerine şuhûdü’l-mazmun yazıldığını gördüm. Defterin ileriki sayfa- larında da birçok hüccetde şahitlerin yazıldığı bölümün başlığının şuhudü’l-hâl değil de şuhudü’l-mazmun olarak yazıldığını farkettim. Konuyla ilgili yayınlarda bu konuda herhangi bir açıklama bulamadım. Bu kullanışın bir sebebi olmalıydı. Osmanlı’daki kurumların Orta Çağ İslam dünyasında daha önce hüküm sürmüş bazı devletlerdeki benzer kurumların te- sirinde kaldıklarını, bazen de aynı kurumları ve uygulamaları bazı değişiklikler- le sürdürdüklerini bildiğimden, şuhudü’l-hâl/şuhudü’l-mazmun kurumunun bir benzerinin daha önceki müslüman devletlerde olup-olmadığına dair bir araştır- ma yapma ihtiyacı doğdu. Bilindiği gibi Osmanlılar muhasebe tutma sisteminde İlhanlıları, ilmi ve adli konularda ise özellikle Memlükler aracılığıyla İslam dün- yasında yerleşmiş bazı uygulamaları örnek almışlardır. Memlüklü adalet siste- miyle ilgili bazı okumalar yaptığımda Osmanlı mahkemelerindeki şuhudü’l-hâl/ şuhudü’l-mazmun uygulamasının başlangıcının çok eski asırlara gittiğini ve bu ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU X uygulamanın şekil ve muhteva değiştirerek Memlüklere kadar gelen şeklininin Osman- lılar tarafından da şekil ve muhtevasının de- ğiştirilerek şuhudü’l-hâl/şuhudü’l-mazmun haline getirilmiş olduğunu gördüm. Ancak Üsküdar kadısının, Üsküdar sicilinin 1. defterinde neden şuhudü’l-mazmun tabi- rini kullandığına dair bir açıklama getireme- dim. Yukarıda bahsettiğim gibi bu konuda yapılan araştırmalarda bu hususla ilgili bir açıklama olmadığı gibi şuhudü’l-hâlle ilgili olarak verilen bilgilerin ve yapılan yorumla- rın da konuyu doğru olarak aksettirmedikleri- ni gördüm. Yapılan yayınlarda Orta Çağ İslam dünyasındaki şuhudü’l-udûl veya kısaltılmış haliyle şuhud veya udûlle şuhudü’l-hâl karış- tırılmış, şuhudü’l-udûl’ün birçok fonksiyonu şuhudü’l-hâle nispet edilmekteydi. Burada bu karışıklıkla ilgili sadece bir örnek vermek istiyorum. Yapılan yayınlarda şuhudü’l-hâlle ilgili bölüm “Şuhûdü’l-‘udûl , udûlü’l-müs- limîn de denilen ve o kaza bölgesinin ileri Kadı, d’Ohsson gelenleri arasından seçilen bu şâhitler” şek- linde tamamen yanlış bir tespitle başlamak- tadır. Bilindiği gibi, şuhûdü’l-‘udûl Osmanlı mahkemelerinde dava şahitlerini belirtmek ve udûlü’l-müslimîn de bu şahitleri nitelemek için kullanılmaktadır. Dolayısıyla şuhudü’l-‘udûlün şuhudü’l-hâlle bir ilgisi yoktur ve şuhudü’l-‘udûl tanımlaması, Orta Çağ İslâm dünyasındaki mah- kemelerde görevlendirilen şahitleri belirtmektedir. Burada konuyu biraz daha aydınlatmak için şuhudü’l-udûlden kısaca söz etmek istiyorum. Şuhûdü’l-‘udûl, ‘udûl, şuhûd:1 Kadılar tarafından bölgelerinde âdil olarak ta- nınmış ve ulemâ sınıfına mensup kimseler arasından seçilerek tayin edilen bu kadrolu şâhitler (şuhûdü’l-‘udûl, ‘udûl, şuhûd), özellikle mahkemede hazırlanan 1 Kaynaklarda şuhûdü’l-‘udûl ü belirtmek için genellikle şuhûd veya ‘udûl sözcükleri kullanılmıştır. 14 ŞUHÛDÜ’L-MAZMUNDAN ŞUHÛDÜ’L-HÂLE: ÜSKÜDAR SİCİLLERİNDE BİR DEĞİŞİMİN ÖYKÜSÜ yazılı belgelerin hukuka uygunluğunu temin, mahkemeye sunulan belgelerin doğruluğunu ve şâhitlerin adil olduklarını2 tasdik, bu belgelerin hukuki geçerlik- lerini tescil ve mahkemenin görüldüğüne dolayısıyla yargılama sürecine şâhitlik etmek gibi görevleri yerine getirmekteydiler. Biyografik kaynaklardan öğrendi- ğimize göre bu görevlerin dışında şuhûdü’l-‘udûl, miras tespit ve taksiminde, gerekli hallerde bir kimsenin ölüm sebebini tespitte, evlilik akitlerinin düzen- lenmesinde