050491_Bijlage_Den_Haag2 21-10-2005 10:34 Pagina 1 Den Haag geschiedenis van de stad 2 De tijd van de Republiek Aangezien er bij de redactie van deel 2 een en ander mis is gegaan, zijn in deze aparte publicatie de oorspronkelijke teksten en het bij- behorende notenapparaat opgenomen van de volgende artikelen: pieter wagenaar Haagse bestuurders en ambtenaren marie-christine engels Sociale en medische zorg charles dumas Beeldende kunsten Deze teksten zijn tevens te downloaden van de website van het Haags Gemeentearchief (http://gemeentearchief.denhaag.nl). Voor de illustraties bij deze artikelen wordt verwezen naar deel 2. Onze excuses voor het ongemak. Namens het bestuur van de Stichting Geschiedschrijving ’s-Gravenhage, René Wagemaker 050491_Bijlage_Den_Haag2 21-10-2005 10:34 Pagina 2 050491_Bijlage_Den_Haag2 21-10-2005 10:34 Pagina 3 Op zoek naar Den Haags bestuur pieter wagenaar Den Haag werd in de periode van de Republiek bestuurd door nu ook hertog van Bourgondië was geworden in 1433 vier rechts-/bestuurscolleges, die samenwerkten in een vijfde. zijn hof naar Dijon verplaatste, was er opvallend genoeg In de eerste paragraaf van dit hoofdstuk wordt uit de doeken alweer een forse uitbreiding van het voorzieningenni- gedaan hoe die situatie was ontstaan, en hoe die vijf colleges veau nodig. Holland en Zeeland besturen vanuit Dijon precies waren samengesteld. In de volgende paragraaf gaan was immers onmogelijk, zodat er in Den Haag een flink we in op de vraag hoe het openbaar bestuur van Den Haag bestuursapparaat achter moest blijven. Het zou groter, nu in elkaar zat en werkte. Wat voor personeel hadden de zelfstandiger, en duidelijker omlijnd moeten worden colleges in dienst, en welke taken vervulde dat? Wat was er dan het daarvóór geweest was. Midden vijftiende eeuw daarnaast nog aan niet-overheidspersoneel werkzaam in had het de vorm aangenomen van de ‘Grafelijkheids Re- Den Haags publieke sector? Jos Raadschelders’ indeling van kenkamer’ voor het financiële en materiele beheer, en lokaal bestuur in sectoren is ons daarbij tot steun. Het hoofd- het ‘Hof van Holland’, dat hoogste rechtbank en hoog- stuk eindigt met een korte karakterisering van Den Haags ste bestuursorgaan was. plaatselijke overheid in de vroegmoderne tijd. Tegelijkertijd was het ambacht zich los aan het maken uit de tot dan toe niet goed omlijnde grafelijke sfeer. Het gestegen voorzieningenniveau maakte het nodig bestuurlijke complexiteit dat het steeds zelfstandiger wordende plattelands- district meer bestuurlijke competenties verwierf, in de wonderbaarlijke vermenigvuldiging ieder geval het recht om belastingen te innen.Alleen, der bestuurscolleges wanneer het die bevoegdheid verkreeg, waarmee het bijna de positie van een stad zou bereiken, zou het ook Af en toe kwamen zelfs de Staten van Holland er niet rechtsmacht verwerven over de edelen en ambtenaren meer uit. In 1627 bijvoorbeeld, moest het de Heren van de graaf; naar de destijds geldende normen een on- Grootmogenden opnieuw worden uitgelegd: Den Haag mogelijke situatie. De oplossing voor het probleem zou had niet één bestuur, zoals elk ander Hollands ambacht, een paar decennia op zich laten wachten, maar in 1470- het had er vier, die samenwerkten in een instelling die 1480 was het dan zover: Den Haag kreeg het recht be- de Sociëteit heette. Vier besturen in plaats van één, dat lastingen te innen, maar alleen van ‘ambacht- en nering- maakte Den Haag uniek in Holland, en het weerspiegel- doende burgers’; niet dus van edelen en grafelijke amb- de in niet onbelangrijke mate alles waarin het ambacht tenaren. Voorlopig loste die maatregel het probleem op, afweek van wat elders in het gewest gebruikelijk was. maar het creëerde voor de wet wel twee categorieën Vier bestuursinstellingen, die samenwerkten in een vijf- Haagse inwoners. Een deel van de Hagenaars viel onder de, om te begrijpen hoe zoiets tot stand had kunnen ko- de rechtsmacht van het Hof van Holland, een deel onder men, moeten we Den Haags geschiedenis terugvolgen het ambachtsbestuur. Ook territoriaal gezien ontston- tot het begin. den er twee jurisdicties. Op de ‘Hofgrond’ – het Binnen- Den Haag was ontstaan rond het hof van de graaf van hof en zijn ‘dependentiën’ – was alleen het Hof van Hol- Holland. In de dertiende eeuw had die rond zijn resi- land competent. Diezelfde bevoegdheden had het in de dentie een eigen rechtsgebied afgebakend, het ambacht woningen van edelen en grafelijke ambtenaren buiten Den Haag, dat eind veertiende eeuw zijn vaste verblijf- de Hofgrond. Het onderhoud van het Hofgebied viel plaats zou worden. Daarin kwam een nieuw dorp tot onder de Grafelijkheids Rekenkamer. stand, ook Den Haag geheten, dat moest voorzien in de Over de afbakening van de competenties ontstonden levensbehoeften van een groeiende schare volgelingen al gauw conflicten, want tot waar liep het Hofgebied van de graaf: edelen, ambtsdragers en hun afhankelij- precies, en wie viel er dan onder welk rechts-/bestuurs- ken. Het dorp groeide er flink door. Toen de graaf, die orgaan? Toen Holland in het laatste kwart van de 3 op zoek naar den haags bestuur 050491_Bijlage_Den_Haag2 21-10-2005 10:34 Pagina 4 zestiende eeuw in opstand kwam namen die geschillen Groene Zoodje te gebruiken. In 1616 richtte het er ech- nog toe. Het Hof van Holland, tot dan toe het centrale ter zonder toestemming een galg op, wat tot milde pro- bestuursorgaan van de graaf (die inmiddels tevens ko- testen van het Hof leidde. Die tegenwerpingen waren ning van Spanje was), zag zich na het afzweren van de voor het ambacht, dat met het oprichten van het schavot landsheer namelijk naar het tweede plan verwezen wor- blijkbaar bewust de confrontatie had gezocht, aanlei- den. Voortaan moest het college vooral rechtbank zijn, ding om een fors jurisdictiegeschil aan te gaan. want zijn bestuurlijke bevoegdheden werden overgeno- Een weerkerende bron van conflicten was de lijk- men door de Staten van Holland, een vergadering van schouw. In 1699, bijvoorbeeld, liet substituut-schout edelen en stadsbesturen die tot dan toe in de eerste Van der Dussen -een politiefunctionaris van het am- plaats een vertegenwoordigende functie had gehad. En bachtsbestuur waar het Hof het in een vergelijkbaar ge- daar bleef het niet bij. In 1581 kreeg het Hof ook als val al eerder mee aan de stok had gehad2- het lijk van een rechtbank concurrentie. Nu van de pas opgerichte Hoge kleermakersgezel naar het stadhuis brengen, hoewel die Raad, die eigenlijk als hoogste rechtbank van de hele op het Voorhout was doodgestoken en hoewel er al ie- Republiek was bedoeld. Omdat hij dat nooit werd, zou mand naar het Hof was gelopen, om dat te vertellen. hij een permanente bedreiging gaan vormen voor de Het Hof besloot Van der Dussen opnieuw op de Voor- rechtsmacht van het Hof. Uiteraard frustreerden derge- poort op te sluiten, en diens chef, de Haagse baljuw, te lijke ontwikkelingen de raadsheren flink, met het ge- ontbieden. Ook die dienaar van justitie werd vervolgens volg dat ze koppig vasthielden aan de weinige bestuur- van zijn vrijheid beroofd. Het Hof, dat van de vorige lijke competenties die hun nog waren overgebleven: be- keer geleerd had dat in dit soort zaken snelheid was ge- voegdheden in Den Haag vooral. boden, verbande Van der Dussen voor drie jaar uit Hol- Het Hof had rechtsmacht over edelen en grafelijke land, vóór het ambachtsbestuur tijd had gehad om de ambtenaren, niet alleen in Den Haag maar in heel Hol- Staten te hulp te roepen. Helaas, het ambacht had het land. Het had bovendien jurisdictie op Binnen- en Bui- toch klaar gespeeld om binnen één dag zijn beklag bij de tenhof want dat was vroeger het ‘huis’ van de graaf ge- Staten te doen, die de twee gevangenen vervolgens vrij weest. Heel veel verder ging de bijzondere Haagse com- lieten en het vonnis opschortten totdat ze uitspraak petentie van het rechtscollege waarschijnlijk niet. hadden gedaan. Omdat er daarna slechts een voorlopige Desalniettemin verbond het Hof aan die bevoegdheden regeling werd getroffen, kon zich in 1760 een soortge- veel verdergaande claims, die er eigenlijk op neerkwa- lijk geval voordoen. Toen werd het lijk van de voormali- men dat Den Haag twee lokale besturen telde, waarvan ge dienstbode Elisabeth Spiering uit de gracht op de het Hof er één was. Uiteraard liet het ambachtsbestuur Stille Veerkade gehaald, en in handen van het ambachts- het hier niet bij zitten, waarmee de weg naar eindeloze, bestuur gesteld. Het Hof eiste het op, hoewel het am- vaak spectaculaire, botsingen was ingeslagen. De twee bachtsbestuur eenvoudig aan kon tonen recht te hebben Haagse besturen beschikten, bijvoorbeeld, ieder over op de schouw van het dode lichaam. Daardoor liet het een eigen politiekorpsje dat bij dergelijke conflicten Hof zich echter niet overtuigen. Het belegde een aantal werd ingezet. Bij Van der Schueren1 lezen we over vergaderingen met Den Haags lokale bestuur, waarbij vechtpartijen tussen die twee politiemachten, over twee beide partijen voet bij stuk hielden, en besloot zich ten- politieagenten van het Hof die samen een diender van slotte dan maar kwaadschiks van het lijk meester te ma- het ambacht aftuigden, en over een dief die, toen hij ken. Het stuurde zijn politiekorpsje naar de plek waar door agenten van het ambacht achternagezeten werd, het dode lichaam werd bewaard, liet ondanks de pro- het hofgebied in vluchtte waarop de twee korpsen testen van de substituut-schout de deur openbreken, en slaags raakten. Ook over andere aspecten van de rechts- liet het lijk ontvoeren. Natuurlijk klaagde het ambachts- handhaving werd geruzied. Zo gebruikte het Hof voor bestuur meteen bij de Staten, die opdracht gaven het li- terechtstellingen het Groene Zoodje, terwijl het am- chaam te restitueren. Na uitvoerige chicanes deed het bacht de gewoonte had om een schavot op te richten Hof dat uiteindelijk ook. buiten Den Haag, langs de weg naar Scheveningen. Af en toe raakten derden betrokken in de ruzies tus- Meestal voldeden de faciliteiten daar uitstekend, maar sen de Haagse besturen, waardoor de situatie nog veel wanneer de beul bijzondere verrichtingen had uit te ingewikkelder werd.