Biuletyn Szadkowski, tom 3 83 Tadeusz Marszał* ZRÓ NICOWANIE PRZESTRZENNE PRODUKCJI ROLNEJ W GMINIE SZADKOWSKIEJ (W WIETLE WYNIKÓW SPISU Z 2002 R.) Wst p Rolnictwo jest działem gospodarki bardzo specyficznym, istotnie ró ni cym si od innych rodzajów działalno ci gospodarczej. Jedn z podstawowych cech wyró niaj cych produkcj roln jest jej powierzchniowy charakter i silne uzale nienie od warunków rodowiskowych, zwłaszcza przyrodniczych. Warunki te (klimat, ukształtowanie powierzchni, gleby i in.) decyduj w du ym stopniu o strukturze upraw i hodowli, ale całkowicie jej nie determinuj . Pomimo i zale no miedzy rolnictwem a przyrod pozostaje nadal bardzo silna, to jednak wraz z post pem technicznym człowiek znacznie uniezale nił si od tych uwarunkowa (nawo enie, melioracja, produkcja pod szkłem itp.), a nawet poszerzył skal mo liwo ci wykorzystania ró nych, pod wzgl dem cech fizyczno- geograficznych, fragmentów przestrzeni do celów rolniczych. W konsekwencji relatywnie wzrosło znaczenie innych, pozaprzyrodniczych, uwarunkowa produkcji rolnej (tradycji, mo liwo ci inwestycyjnych, kwalifikacji, itp.) Wszystkie te elementy, rodzaj i siła ich oddziaływania, w sumie decyduj o zró nicowaniu produkcji rolnej w przestrzeni i specjalizacji poszczególnych regionów w tym zakresie. To zró nicowanie jest doskonale widoczne w skali wiata, wielu krajów i regionów, a wi c w skali du ych jednostek przestrzennych, charakteryzuj cych si znaczn zmienno ci uwarunkowa produkcji rolnej. Jednak fakt, i zmienno cech rodowiska * prof. dr hab. Tadeusz Marszał jest kierownikiem Katedry Zagospodarowania rodowiska i Polityki Przestrzennej Uniwersytetu Łódzkiego. 84 Zró nicowanie struktury produkcji rolnej w gminie szadkowskiej przyrodniczego i antropogenicznego maleje wraz ze skal przestrzeni, nie oznacza, e na mniejszych obszarach produkcja ta zawsze pozostaje jednorodna. Zwłaszcza w sytuacji Polski rodkowej, gdzie obok pewnej ró norodno ci, przynajmniej niektórych elementów rodowiska geograficznego (np. gleb), mamy do czynienia z du ym rozdrobnieniem rolnictwa zarówno w aspekcie własno ciowym, jak i agrarnym. Dlatego wydaje si uzasadniona, podj ta w tym artykule, próba ukazania zró nicowania produkcji rolnej na terenie jednej gminy – gminy Szadek. Celem tego opracowania jest wi c uzyskanie odpowiedzi na nast puj ce pytania: czy wyst puje i jak silnie zró nicowanie poszczególnych najwa niejszych rodzajów produkcji rolnej w gminie; jaka jest specyfika tej produkcji w wyró nionych wewn trzgminnych jednostkach przestrzennych. Analiza zostanie przeprowadzona w gminie podzielonej na 33 jednostki przestrzenne. Podział ten nawi zuje do podziału gminy na sołectwa, obr by geodezyjne i obwody spisowe (zastosowane w NSP 2002). Wszystkie te trzy podziały, cho nieco ró ne, s zbli one i w wi kszo ci przypadków teren sołectwa pokrywa si z obszarem obr bu geodezyjnego i obwodu spisowego. Wyj tek stanowi : Szadek (składaj cy si z jedenastu obwodów spisowych), z którego wyodr bniono Grabowiny z Krócic , Szos Uniejowsk i Osiny; sołectwo Kotliny, które zostało podzielone na Kotliny z Kotlinkami i odr bnie Jamno (zgodnie z podziałem na obr by); sołectwo Prusinowice, potraktowane jako cało (cho dzieli si ono na dwa odr bne obwody spisowe); sołectwo Przatów Górny, podzielone na Przatów Górny z Przybyłowem oraz odr bnie Przatów Dolny (zgodnie z podziałem na obwody spisowe); sołectwo Szadkowice, podzielone na cze wiejsk (obejmuj c wie Szadkowice i Ogrodzim, kolonie Ogrodzim i Szadkowice, Ward g ) oraz cz podmiejsk (obejmuj c osiedle Szadkowice-Ogrodzim, Probostwo i Nagrobl ). Tadeusz Marszał 85 Dane wyj ciowe do wszystkich analiz pochodz z Powszechnego Spisu Rolnego przeprowadzonego w maju 2002 r. i dotycz produkcji rolnej w indywidualnych gospodarstwach rolnych (bez uwzgl dnienia produkcji na działkach rolnych). Ogólna powierzchnia gospodarstw rolnych w mie cie i gminie Szadek wynosi 9868 ha, z czego 9242 ha, tj. 93,7% stanowi u ytki rolne. W granicach administracyjnych miasta (obejmuj cych 1,8 tys. ha) ł czna powierzchnia gospodarstw rolnych si ga 1422 ha (w tym 1363 ha, tj. 95,8% u ytków rolnych). Wielko powierzchni poszczególnych badanych jednostek (mierzonej ł czn powierzchni gospodarstw rolnych) zasadniczo waha si w granicach od 125 do 400 ha (ł cznie 26 jednostek; jedynie 2 jednostki s mniejsze, a 5 wi kszych). W opracowaniu uwzgl dniono tylko te rodzaje produkcji rolnej, które maj wi ksze znaczenie, natomiast pomini to te, które wyst puj na terenie gminy i poszczególnych sołectw w ilo ciach ladowych. Do analizy zró nicowania przestrzennego poszczególnych rodzajów produkcji rolnej zastosowano metod wzgl dnych odchyle od redniej. Najpierw wyliczano redni wska nik dla całej gmina, a nast pnie do niego przyrównywano wska nik dla danej jednostki wewn trzgminnej, przyjmuj c, i : odchylenie od redniej powy ej 160% oznacza wzgl dny du y nadmiar danego rodzaju produkcji; odchylenie od redniej w granicach 120–160% oznacza wzgl dny nadmiar produkcji; odchylenie od redniej w granicach 80–120% oznacza produkcj na poziomie typowym (zbli onym do redniej) dla gminy; odchylenie od redniej w granicach 80–40% oznacza wzgl dny niedobór produkcji; odchylenie od redniej poni ej 40% oznacza wzgl dny du y niedobór produkcji. Zastosowanie powy szych zało e pozwalało na pogrupowanie jednostek wewn trzgminnych według udziału poszczególnych płodów rolnych w całej produkcji ro linnej (w przypadku hodowli miernikiem było nat enie produkcji) 86 Zró nicowanie struktury produkcji rolnej w gminie szadkowskiej i pokazanie zró nicowania w uj ciu przestrzennym. Przeprowadzona analiza ma charakter statystyczno-kartograficzny. Produkcja ro linna – uprawy gruntowe Miar struktury i zró nicowania przestrzennego produkcji ro linnej jest powierzchnia zasiewów. Ł czna powierzchnia zasiewów w gospodarstwach indywidualnych w gminie (wraz z miastem) Szadek wynosiła 7497 ha, przy czym ich struktura kształtowała si nast puj co: pszenica 17,2%, yto 27%, j czmie 6,2%, owies 3%, pszen yto 11,6%, mieszanki 19,1%, ziemniaki 9,5% oraz pozostałe uprawy 6,4%. Zestaw rys. 1–8 prezentuje zró nicowanie przestrzenne na terenie gminy ka dej z tych upraw. % udział pszenicy w ogólnej SZADEK powierzchni zasiewów 1 centrum3 Szosa Uniejowska LICHAWA wzgl dny Grabowiny i Krucica Osiny 27,5 2 4 WOLA nadmiar ŁOBUDZKA 20,6 BORKI 17,2% – redni KROKOCICE udział dla gminy PRUSINOWSKIE 13,8 CHOSZCZEWO ŁOBUDZICE wzgl dny PRUSINOWICE 6,9 niedobór BORKI PRUSINOWSKIE WOLA KROKOCKA KOBYLA RZEPISZEW MIEJSKA GÓRY 2 PRUSINOWSKIE BOCZKI GRZYBÓW GÓRNA WOLA 2 3 TARNÓWKA JAMNO KARCZÓWEK 4 WILAMÓW SIKUCIN PIASKI KOTLINY 1 REDUCHÓW KOTLINKI WIELKA PRZATÓW WIE SZADKOWICE DOLNY OGRODZIM KROMOLIN OSIEDLE STARY SZADKOWICE PRZATÓW OGRODZIM GÓRNY WIE DZIADKOWICE Rys. 1. Zró nicowanie przestrzenne zasiewów pszenicy w gminie Szadek w 2002 r. ródło: opracowanie własne na podstawie danych Powszechnego Spisu Rolnego 2002 r. Tadeusz Marszał 87 % udział yta w ogólnej SZADEK powierzchni zasiewów 1 centrum3 Szosa Uniejowska LICHAWA wzgl dny Grabowiny i Krucica Osiny 43,2 2 4 WOLA nadmiar ŁOBUDZKA 32,4 BORKI 27,0% – redni KROKOCICE udział dla gminy PRUSINOWSKIE 21,6 CHOSZCZEWO ŁOBUDZICE wzgl dny PRUSINOWICE 10,8 BORKI niedobór WOLA PRUSINOWSKIE KROKOCKA KOBYLA RZEPISZEW MIEJSKA GÓRY 2 PRUSINOWSKIE BOCZKI GRZYBÓW GÓRNA WOLA 2 3 TARNÓWKA JAMNO KARCZÓWEK 4 WILAMÓW SIKUCIN PIASKI KOTLINY 1 REDUCHÓW KOTLINKI WIELKA PRZATÓW WIE SZADKOWICE DOLNY OGRODZIM KROMOLIN OSIEDLE STARY SZADKOWICE PRZATÓW OGRODZIM GÓRNY WIE DZIADKOWICE Rys. 2. Zró nicowanie przestrzenne zasiewów yta w gminie Szadek w 2002 r. ródło: opracowanie własne na podstawie danych Powszechnego Spisu Rolnego 2002 r. % udział j czmienia w ogólnej SZADEK powierzchni zasiewów 1 centrum3 Szosa Uniejowska LICHAWA wzgl dny Grabowiny i Krucica Osiny 10,0 2 4 WOLA nadmiar ŁOBUDZKA 7,5 6,2% – redni BORKI KROKOCICE udział dla gminy PRUSINOWSKIE 5,0 CHOSZCZEWO ŁOBUDZICE wzgl dny PRUSINOWICE 2,5 BORKI niedobór WOLA PRUSINOWSKIE KROKOCKA KOBYLA RZEPISZEW MIEJSKA GÓRY 2 PRUSINOWSKIE BOCZKI GRZYBÓW GÓRNA WOLA 2 3 TARNÓWKA JAMNO KARCZÓWEK 4 WILAMÓW SIKUCIN PIASKI KOTLINY 1 REDUCHÓW KOTLINKI WIELKA PRZATÓW WIE SZADKOWICE DOLNY OGRODZIM KROMOLIN OSIEDLE brak zasiewów STARY SZADKOWICE PRZATÓW j czmienia OGRODZIM GÓRNY WIE DZIADKOWICE Rys. 3. Zró nicowanie przestrzenne zasiewów j czmienia w gminie Szadek w 2002 r. ródło: opracowanie własne na podstawie danych Powszechnego Spisu Rolnego 2002 r. 88 Zró nicowanie struktury produkcji rolnej w gminie szadkowskiej % udział owsa w ogólnej SZADEK powierzchni zasiewów 1 centrum3 Szosa Uniejowska LICHAWA wzgl dny Grabowiny i Krucica Osiny 4,8 2 4 WOLA nadmiar ŁOBUDZKA 3,6 BORKI 3,0% – redni KROKOCICE udział dla gminy PRUSINOWSKIE 2,4 CHOSZCZEWO ŁOBUDZICE wzgl dny PRUSINOWICE 1,2 BORKI niedobór WOLA PRUSINOWSKIE KROKOCKA KOBYLA RZEPISZEW MIEJSKA GÓRY 2 PRUSINOWSKIE BOCZKI GRZYBÓW GÓRNA WOLA 2 3 TARNÓWKA JAMNO KARCZÓWEK 4 WILAMÓW SIKUCIN PIASKI KOTLINY 1 REDUCHÓW KOTLINKI WIELKA PRZATÓW WIE SZADKOWICE DOLNY OGRODZIM KROMOLIN OSIEDLE brak zasiewów STARY SZADKOWICE PRZATÓW owsa OGRODZIM GÓRNY WIE DZIADKOWICE Rys. 4. Zró nicowanie przestrzenne zasiewów owsa w gminie Szadek w 2002 r. ródło: opracowanie własne na podstawie danych Powszechnego Spisu Rolnego 2002 r. % udział pszen yta w ogólnej SZADEK powierzchni zasiewów 1 centrum3 Szosa Uniejowska LICHAWA wzgl dny Grabowiny i Krucica Osiny 18,6 2 4 WOLA nadmiar ŁOBUDZKA 13,9 11,6% – redni BORKI KROKOCICE udział dla gminy PRUSINOWSKIE 9,3 CHOSZCZEWO ŁOBUDZICE wzgl dny PRUSINOWICE 4,6 BORKI niedobór WOLA PRUSINOWSKIE KROKOCKA KOBYLA RZEPISZEW MIEJSKA GÓRY