1 Korekta merytoryczna: Wojciech Dembiński, Zbigniew Tucholski, Michał Zajfert Korekta językowa: Karolina Kozera Projekt okładki: Dariusz Romanowicz Skład: Paweł Szewczyk © for this edition by Andrzej Tajchert Wszelkie prawa autorskie i wydawnicze zastrzeżone. Wszelkiego rodzaju reprodukowanie, powielanie (łącznie z ksero- kopiowaniem), przenoszenie na inne nośniki bez pisemnej zgody Wydawcy będzie traktowane jako naruszenie praw au- torskich, łącznie z konsekwencjami przewidzianymi w Ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. nr 24 z 23.02.1994 r., poz. 83). Wydanie 1 tej książki ukazało się nakładem Wydawnictwa Piątek Trzynastego ISBN 978-83-61253-87-7 KSIĘŻY MŁYN Dom Wydawniczy Michał Koliński 90-345 Łódź, ul. Księży Młyn 14 tel./faks 42 632 78 61, 42 630 71 17, tel. 602 34 98 02 infolinia: 604 600 800 (codziennie 8-22, także sms), gg. 4147954 www.ksiezy-mlyn.com.pl; e-mail: [email protected] Łódź rok: 2013 2012 2011 2010 ostatnia Wydanie 2 rzut: 9 8 7 6 5 4 3 2 1 liczba Druk i oprawa: Drukarnia na Księżym Młynie Printed in Poland 2 Spis treści Wstęp .................................................................................................................................... 5 Historia .................................................................................................................................. 7 Linia ordynacka i rosyjska kolejka polowa ................................................................. 7 Drugie życie kolejki – austriacka linia zaopatrzeniowa ............................................ 21 Lata międzywojenne .................................................................................................. 27 II wojna światowa ...................................................................................................... 32 Okres powojenny ....................................................................................................... 34 Połączenie z koleją leśną Lipa – Biłgoraj ................................................................. 36 Modernizacja i likwidacja ......................................................................................... 38 Stan obecny ................................................................................................................ 41 Linia ................................................................................................................................... 43 Dane ogólne ............................................................................................................... 43 Organizacja ............................................................................................................... 45 Zwierzyniec ................................................................................................................ 48 Szozdy ........................................................................................................................ 55 Tereszpol .................................................................................................................... 56 Bukownica ................................................................................................................. 58 Hedwiżyn ................................................................................................................... 60 Rapy ........................................................................................................................... 63 Biłgoraj ...................................................................................................................... 64 Tabor .................................................................................................................................. 68 Parowozy na tor 600 mm ........................................................................................... 69 Parowozy na tor 750 mm ........................................................................................... 77 Wagony motorowe ...................................................................................................... 81 Wagony osobowe ....................................................................................................... 82 Wagony towarowe i specjalne .................................................................................... 84 Ruch i przewozy ................................................................................................................... 87 Wypadki ...................................................................................................................... 91 Rozkłady Jazdy .......................................................................................................... 93 Pracownicy ................................................................................................................ 97 Summary (Streszczenie w języku angielskim) ....................................................................115 3 Wstęp Książka ta poświęcona jest nieistniejącym i nieco za- oraz dla zakładów przemysłowych Ordynacji Zamojskiej, pomnianym kolejom wąskotorowym Lubelszczyzny (zbu- nie wspominając o zapewnieniu pracy dla wielu dziesiątek, dowanym przez Ordynację Zamojską oraz Armię Rosyjską a nawet setek osób. Świadectwa ich istnienia są coraz rzad- w czasie I wojny światowej) i ich następczyni: austriackiej sze. Ostatni żyjący pracownicy są już w podeszłym wieku, kolejce zaopatrzeniowej, eksploatowanej przez PKP aż do ślady w terenie powoli zaciera czas. Nie najlepiej jest tak- roku 1971. że z archiwaliami – o ile dokumenty Ordynacji Zamojskiej Tak jak i w innych miejscach kraju, przez długie lata i austriackie z czasów I wojny światowej są bogate i za- z Biłgoraja w wielki świat wyjeżdżało się małymi wagona- bezpieczone w archiwach, o tyle dokumentacja PKP jest mi ciągniętymi przez równie małą lokomotywę. Przez dzie- szczątkowa i bardzo rozproszona, w zasadzie istnieje je- sięciolecia mieszkańcom okolic towarzyszył widok dymią- dynie w zbiorach prywatnych. Nie wszystkie sprawy uda- cego parowozu pokonującego zakosy koło Obroczy, wspi- ło mi się wyjaśnić – historia ta ma swoje „białe karty” i ta- nającego się mozolnie na wzgórza nieopodal Panasówki. jemnice. Czekają one nadal na swoich odkrywców. Dźwięk parowozowej gwizdawki odbijał się echem od la- Opisywane linie powiązane były historycznie i geogra- sów Puszczy Solskiej i roztoczańskich wzgórz, niósł się fi cznie. Gdyby nie istniała „Kolejka Podjazdowa Ordyna- wzdłuż rzeki Wieprz, gdy pociąg przejeżdżał przez drew- cji Zamojskiej”, rosyjska kolej polowa z czasów I wojny niany most. Wąskotorówki wpisały się w historię lokalną światowej zapewne miałaby inny przebieg i nie dotarła- – nie tylko w wymiarze sentymentalnym, ale także eko- by do Biłgoraja. Bez linii rosyjskiej nie powstałaby praw- nomicznym, komunikacyjnym i społecznym. Pełniły waż- dopodobnie kolejka austriacka. Z drugiej jednak strony li- ną rolę gospodarczą – przewoziły drewno, kamień wa- nie te istniały na tym samym obszarze, ale w różnym cza- pienny, materiały budowlane i zaopatrzenie dla Biłgoraja sie, miały też różny rozstaw torów. Linie Ordynacji i ro- Szkicowe zestawienie położenia omawianych linii wąskotorowych 5 syjska były niejako wstępem do właściwej historii, dlatego Do powstania tej książki w sposób szczególny przy- też opisałem je w pierwszym rozdziale. Osobny akapit po- czynili się Koledzy: Maciej Kucharski i Zbigniew Tuchol- święciłem też połączeniu z kolejką leśną z Lipy. ski, którzy opisali historię linii leśnej Lipa – Biłgoraj. Pod- Poza tymi wyjątkami, układ rozdziałów odzwierciedla czas tych prac pojawił się pomysł opisania kolejki PKP różne aspekty funkcjonowania wąskotorówki Zwierzyniec Biłgoraj – Zwierzyniec. Z czasem materiałów przybywa- – Biłgoraj, a więc: ło i zdecydowałem się na jego niezależne opublikowanie. chronologicznie opisaną historię, Maciej wykonał też rysunki stacji. zgodny z przebiegiem w terenie opis linii i plany po- Książki tej nie byłoby, gdyby nie życzliwość i pomoc szczególnych stacji, mijanek i bocznic, wielu osób. Przede wszystkim są to: Carlheinz Becker, Le- zestawienia i opisy taboru podzielone na poszczególne szek Bylina, Wojciech Dembiński, Zenon Koryszko, Hel- okresy historyczne pracy kolei, mut Pochadt, Bogdan Pokropiński, Dieter Stanfel, Dorota zagadnienia ruchowe zawierające dane o przewozach, Skakuj, Piotr Staszewski, Tadeusz Suchorolski, Jan Szpon- a także o znanych wypadkach. der, Andrzej Tittenbrun, Mariusz Wesołowski, Mirosław Mam nadzieję, że taki podział w sposób logiczny po- Wesołowski, Wiesław Wojasiewicz oraz Michał Zajfert. rządkuje materiał faktografi czny oraz ułatwia odnalezienie Ponadto korzystałem z bogatych zasobów Archiwum Pań- poszukiwanej informacji. stwowego w Lublinie, Zamościu, Kriegsarchiv w Wiedniu i Wojenno-Historycznego Archiwum w Moskwie. Dzięku- ję też serdecznie Dyrekcji i Pracownikom: Muzeum Zie- mi Biłgorajskiej i Roztoczańskiego Parku Narodowego w Zwierzyńcu. Za szczególną wyrozumiałość, cierpliwość i za wsparcie dziękuję mojej Żonie Autor 6 Historia Linia ordynacka Co ciekawe, w 1903 roku o pozwolenie na konną kolej wąskotorową w okolicach Biłgoraja wystąpiło Towarzystwo i rosyjska kolejka polowa Akcyjne Artur Koppel z Warszawy. Była to fi lia niemieckiej fi rmy A. Koppel, później przekształconej w spółkę Orenste- in & Koppel. Był to jeden z największych producentów ta- Do czasu I wojny światowej ziemia zamojska i okolice boru wąskotorowego w Europie, zajmował się też budową li- Biłgoraja pozbawione były publicznych linii kolejowych. Po- nii. Planowana trasa