ODKRYCIA / DISCOVERIES Wiadomości Archeologiczne LXX, 2019: 211–218 https://doi.org/10.36154/wa.70.2019.12 Jacek Andrzejowski, Tomasz Rakowski Cmentarzysko KUltUry przeworskiej Z Grzebska na PÓłnocnym MazowszU Cemetery of the Przeworsk Culture at Grzebsk, Northern Mazovia Słowa kluczowe: Barbaricum, okres wpływów rzymskich, kultura przeworska, cmentarzyska, archeologia archiwalna Keywords: Barbaricum, Roman Period, Przeworsk Culture, cemeteries, archival archaeology W czerwcu 1927 roku do Muzeum Narodowego w Warszawie zabytki7. Ta właśnie kartoteczka pozwoliła w 1988 roku ziden- (dalej: MN) ofiarowano dwa zabytki – żelazne umbo i frag- tyfikować miseczkę z Grzebska – dzięki karcie, na której pod ment miseczki glinianej – z grobu popielnicowego odkry- numerem 72767 zanotowano pierwotnie Fragment przystawki, tego w nieznanych okolicznościach w Grzebsku w powiecie później zapis uzupełniono o bliższe dane: Grzebsk pow. mław- mławskim, w regionie zwanym Poborzem1. Wprawdzie zna- ski / w inwentarzu „Fragment łzawnicy glinianej”, wreszcie Ma- lezisko to wspominane było już w literaturze2, niemniej wy- rian Kaczyński dopisał: Jest w DEŻ (17 X 1988). daje się, że warte jest nieco bliższego zainteresowania, także Jak wspomnieliśmy, już w 1985 roku Kazimierz Godłowski z uwagi na jego losy. zaznaczył Grzebsk na mapie stanowisk przeworskich z fazy 8 Umbo znajduje się dzisiaj w zbiorach Muzeum Wojska Pol- B1 . Nie ma żadnych przesłanek by przyjąć, iż znał on umbo ze skiego, dokąd przeniesiono je jako depozyt Muzeum Narodo- zbiorów Muzeum Wojska Polskiego, zatem informację o sta- wego jeszcze przed 1939 rokiem3, natomiast miseczka pojawiła nowisku i jego datowaniu uzyskać mógł jedynie od Mariana się – dość niespodziewanie – w rybnieńskim magazynie cera- Kaczyńskiego, co potwierdza nasze przypuszczenia odnośnie miki Działu Epoki Żelaza Państwowego Muzeum Archeolo- tego, jak i kiedy miseczka z Grzebska trafiła do PMA. W Ryb- gicznego w Warszawie (dalej: PMA), gdzie „odkryto” ją pod- nie znalazła się ona najpóźniej w roku 1980, kiedy to zakoń- czas skontrum w 1988 roku4. Nie jest zupełnie jasne, jak trafiła czono przewożenie do tamtejszych magazynów zbiorów cera- ona do PMA – możliwe, że znalazła się wśród dużego zbioru miki Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie9. zabytków, przede wszystkim z dawnej kolekcji Józefa Choynow- Zgodnie z zachowanym opisem tegoż grobu, przyłożonego skiego5, przekazanych z Muzeum Narodowego w 1961 roku6, płaskim kamieniem, obłożonym wokoło mniejszemi, oprócz mi- który to zbiór aż do 1. połowy lat 90. pozostawał w gestii Ma- seczki i umba wydobyto także bożka glinianego, który się rozsy- riana Kaczyńskiego, ówczesnego kierownika Działu Archeolo- pał po wydobyciu, miecz żelazny oraz parę ostróg10. Grób ten jest gii Bałtów PMA. Od 1973 roku dysponował on też archiwalną śladem nieznanego skądinąd cmentarzyska kultury przewor- kartoteczką z – najpewniej przedwojennymi – wypisami z in- skiej. O jego lokalizacji nie wiemy nic bliższego, poza tym, że wentarza Muzeum Narodowego, obejmującą te (wszystkie?) najpewniej położone było (jest?) na terenie dawnego majątku w Grzebsku11. Wskazuje na to nazwisko darczyńcy – Damiana 1 Poborze to zwyczajowa, etnograficzna nazwa zaścianków szlache- ckich ma północnym Mazowszu, między granicą Prus na zachodzie 7 Pudło z tą kartoteczką (Pracownia Inwentaryzacji i Ruchu Muzea- i północy oraz bagnami Orzyca na wschodzie. Por. J. Andrzejowski liów PMA) M. Kaczyński oznakował następującym opisem: Zabytki 2017, 272 przyp. 10 – tam wybrana literatura. z kolekcji Józefa Choynowskiego, K. Tyszkiewicza z Łohojska i z innych 2 K. Godłowski 1985, 163 i mapa 3; A. Cieśliński 2006, 56; 2010, zbiorów i darowizn do Muzeum Narodowego w Warszawie – archeolo- 314; ostatnio J. Andrzejowski 2017, 283, przyp. 70. gia. / Wypisy z inwentarza Muzeum Narodowego (dokonane przez Za- 3 Nr inw. MWP w Warszawie 24086* (wcześniej 7395 M.W.), dawn. kład Archeologii Polski U.W., zapewne przed 1939 r.), zabytki napłynęły MN 72766. Panu dr. Adamowi Buławie, dyrektorowi Muzeum Woj- w różnym czasie i mają różną numerację. / Kartoteka przekazana przez ska Polskiego w Warszawie, dziękujemy za zgodę na opublikowanie ZAP do PMA na ręce mgr Mariana Kaczyńskiego w 1973 r. przez dr tego zabytku. J. Kolendę (J. Choynowski: 33651–33905; K. Tyszkiewicz: 21252–22322; 4 Nr inw. PMA IV/9184:1, dawn. MN 72767. Inne: 23362–126892.). 5 Por. M. Kaczyński 1973. 8 Zob. przyp. 2. 6 Dokumentacja dotycząca tego przekazu (Pracownia Inwentaryzacji 9 Por. W. Bender 1997, 9. i Ruchu Muzealiów PMA) świadczy, że przygotowany wówczas pro- 10 Archiwalna karta katalogowa MN, obecnie w Muzeum Wojska Pol- tokół był daleki od dokładności. Niemniej miseczki z Grzebska nie skiego w Warszawie. Ten sam zapis znajdujemy na karcie katalogowej wymieniono także w korygującym spisie tegoż zbioru, sporządzonym miseczki, zachowanej w archiwum MN. Panu dr. hab. Łukaszowi Ga- w 1973 roku, ani w kolejnym protokole z 1987 roku. Uwzględniono włowi, dyrektorowi Muzeum Narodowego w Warszawie, dziękujemy ją dopiero w ostatecznym Wykazie obiektów przekazanych z Muze- za zgodę na kwerendę w inwentarzach i archiwach muzeum i wyko- um Narodowego do PMA, z 12 sierpnia 1999 roku – w załączniku do rzystanie zachowanych tam informacji. protokołu nr III-510/99 pod poz. 361 zapisano: 72767 / Łzawnica – 11 Por. plan pomiarowy dóbr Grzebsk z 1863 roku (Archiwum Główne fragment / glina. Akt Dawnych, Zbiór Kartograficzny, nr 1/402/0/-/151–18). 211 Wiadomości Acheologiczne LXX, 2019: 211–218 Ryc. 1. G r z e b s k, pow. mławski. Fragment miseczki glinianej z zachowaną pierwotną sygnaturą Muzeum Narodowego w Warszawie. Fot.: B. Solarewicz Fig. 1. G r z e b s k, Mława County. Fragment of a clay bowl with original label of the National Museum in Warsaw. Photo: B. Solarewicz Gniazdowskiego – zanotowane w Księdze inwentarzowej Mu- wtórny, oparty na relacji ojca17, co mogło być zresztą przyczyną zeum Narodowego i na archiwalnych kartach katalogowych za- błędnego przypisania w dokumentach muzealnych samego faktu bytków12. Z ksiąg urodzeń, małżeństw i zgonów parafii Grzebsk darowizny właśnie Damianowi. Potwierdzenie tego przypusz- dowiadujemy się, że w latach 1892, 1894 i 1898 narodziny ko- czenia znajdujemy w kwitariuszu Muzeum Narodowego – pod lejnych synów zgłaszał tam Damian Gniazdowski, właściciel nr. 2185 zanotowano tam, że 30 czerwca 1927 roku Wacław folwarku w Grzebsku13. Tenże Damian Gniazdowski h. Korab, Gniazdowski (tj. młodszy, urodzony w 1894 roku syn Damia- urodzony w roku 1864 w Czarnostowie, w pow. makowskim na18), zamieszkały w Warszawie przy ówczesnej ul. Hortensja19, ówczesnej guberni łomżyńskiej, był studentem Wydziału Go- ofiarował do muzeum 2 mundury i spodnie po referendarzu stanu spodarstwa Wiejskiego Politechniki Ryskiej, którą ukończył Piotrze Gniazdowskim oraz umbo żelazne od tarczy i fragment gli- w 1889 ro ku14. Nie wiemy, kiedy dokładnie wszedł on w po- niany łzawnicy, wydobyte w Grzebsku w pow. Mławskim20. Czas, siadanie dóbr grzebskich, niemniej musiało się to wydarzyć jaki minął od chwili wykopania grobu i przeprowadzka rodziny przed październikiem 1892 roku, wtedy bowiem zarejestrował Gniazdowskich z Grzebska do Łępic tłumaczą natomiast, dla- narodziny pierwszego syna już jako владѣлецъ фольварка czego do muzeum nie trafiły miecz i ostrogi – najpewniej uległy в Гржебскѣ. W 1902 lub 1903 roku Gniazdowski sprzedał one zniszczeniu lub po prostu zaginęły. Niestety, nigdy już nie Grzebsk Michałowi Rudowskiemu15 i przeniósł się z rodziną do dowiemy się również, czym naprawdę był ów bożek gliniany – Łępic w pow. pułtuskim, gdzie zmarł w styczniu 1922 roku16. przedmiot nie tylko w opisanym kontekście grobu z bronią co Wszystkie te daty pozwalają stwierdzić, że odkrycia opi- najmniej przecież zaskakujący... sywanego grobu dokonano w ostatniej dekadzie XIX wieku, pomiędzy latami 1889/1892 a 1902/1903, ale też że Damian Zachowane do dziś zabytki z Grzebska to: Gniazdowski nie mógł w 1927 roku ofiarować pochodzących 1. Fragment miseczki glinianej, lepionej ręcznie, lekko wtórnie zeń zabytków do Muzeum Narodowego, jako że zmarł pięć lat przepalony. Wylew wychylony, szyjka oddzielona od baniastego wcześniej. Można zatem przyjąć, że zabytki podarował do mu- brzuśca nieznacznym uskokiem podkreślonym linią rytą, dno zeum jeden z jego synów, zaś opis grobu jest w rzeczywistości niezachowane. Powierzchnia zdarta, jasnoceglasta, miejscami szara, pierwotnie gładka, jasnobrązowa (?). Na największej 12 XIII Inwentarz Muzeum Narodowego w Warszawie / 72001–78000 / wydętości brzuśca rozmieszczone są pojedyncze wgłębienia Ogólny. Panu Michałowi Przygodzie z Działu Inwentarzy dziękuje- otoczone małymi dołkami, od nich w stronę dna biegną linie my za daleko idącą pomoc udzieloną podczas kwerendy przeprowa- dzonej w MN. 17 Wydaje się mało prawdopodobne, żeby to wydarzenie mógł zapa- 13 Archiwum Państwowe w Olsztynie, odpowiednio sygn. 42/895/81 miętać ze szczegółami nawet najstarszy syn, urodzony w 1892 roku (akt nr 54), 42/895/83 (akt nr 73) i 42/895/88 (akt nr 78). Por. też Wy- Tadeusz. kaz p.p. Obywateli ziemskich i majątków ich, położonych w Guberni Pło- 18 W akcie urodzenia (http://olsztyn.ap.gov.pl/baza/skany.php?z=895&s ckiej, [w:] Kalendarz. Informator płocki na rok 1899, Płock 1899, 74. =83; Archiwum Państwowe w Olsztynie, sygn. 42/895/83) zapisany po- 14 http://www.archiwumkorporacyjne.pl/index.php/muzeum-korpo- czątkowo jako Czesław Piotr, co później skorygowano. Por. też https:// racyjne/ryga/k-arkonia/; dostęp 21.10.2019. www.myheritage.pl/person-1500043_149953541_149953541/wacław-