T.C. AYDIN ADNAN MENDERES ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ ARKEOLOJĠ ANABĠLĠM DALI 2019-YL-071 TUNÇ VE DEMĠR ÇAĞLARINDA DOĞUBAYAZIT VE YAKIN ÇEVRESĠ HAZIRLAYAN Nuri DADAK TEZ DANIġMANI Dr. Öğr. Üyesi Emre ERDAN AYDIN-2019 T.C. AYDIN ADNAN MENDERES ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE AYDIN Arkeoloji Anabilim Dalı Yüksek Lisans Programı öğrencisi Nuri DADAK tarafından hazırlanan “Tunç ve Demir Çağlarında Doğubayazıt ve Yakın Çevresi” baĢlıklı tez, 14/06/2019 tarihinde yapılan savunma sonucunda aĢağıda isimleri bulunan jüri üyelerince kabul edilmiĢtir. Ünvanı, Adı Soyadı Kurumu Ġmzası BaĢkan: Dr. Öğr. Üyesi Emre ERDAN ADÜ Üye : Doç. Dr. Murat ÇEKĠLMEZ ADÜ Üye : Dr. Öğr. Üyesi BarıĢ GÜR DEÜ Jüri üyeleri tarafından kabul edilen bu Yüksek Lisans tezi, Enstitü Yönetim Kurulunun ……………. tarih ………..sayılı kararı ile onaylanmıĢtır. Doç. Dr. Ahmet Can BAKKALCI Enstitü Müdür V. T.C. AYDIN ADNAN MENDERES ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE AYDIN Bu tezde sunulan tüm bilgi ve sonuçların, bilimsel yöntemlerle yürütülen gerçek deney ve gözlemler çerçevesinde tarafımdan elde edildiğini, çalıĢmada bana ait olmayan tüm veri, düĢünce, sonuç ve bilgilere bilimsel etik kuralların gereği olarak eksiksiz Ģekilde uygun atıf yaptığımı ve kaynak göstererek belirttiğimi beyan ederim. 14/06/2019 Nuri DADAK v vi ÖZET TUNÇ VE DEMĠR ÇAĞLARINDA DOĞUBAYAZIT VE YAKIN ÇEVRESĠ Nuri DADAK Yüksek Lisans Tezi, Arkeoloji Anabilim Dalı Tez DanıĢmanı: Dr. Öğr. Üyesi Emre ERDAN 2019, XXXVIII + 353 Sayfa + 21 Harita Anadolu, coğrafi konumu açısından Prehistorik çağlardan itibaren birçok ülke geçiĢinde deyim yerindeyse bir köprü görevini üstlenmiĢtir. Bununla birlikte sayısız doğal kaynaklardan oluĢan zenginliği ve yol güzergahlarıyla Eskiçağlardan itibaren üretim endüstrisinin ve tüccarların odak noktası olmuĢtur. Bu nedenlerden dolayı Anadolu‟da birçok kültürün izini bulmak mümkündür. “Tunç ve Demir Çağlarında Doğubayazıt ve Yakın Çevresi” baĢlıklı tez çalıĢmamızın ilk bölümünde de Anadolu‟nun coğrafi özellikleri ele alınmıĢ ve coğrafyanın arkeoloji üzerindeki etkisinin anlaĢılması maksadıyla ayrıntılı bir Ģekilde değerlendirilmiĢtir. Anadolu, yedi coğrafi bölgeden oluĢmaktadır. Bunlardan biri ise Doğu Anadolu Bölgesi‟dir. Doğu Anadolu, coğrafi statüsü açısından Mezopotamya, Ġran ve Kafkaslar arasında doğal bir yolla geçiĢ noktasında bulunmaktadır. Birçok zengin doğal kaynaklarıyla birlikte önemli yol ağlarına sahip olmasından dolayı bölge, Prehistorik çağlardan itibaren söz konusu coğrafi bölgelerin pazar ve üretim endüstrisi yeri olmuĢtur. Biz de bu çalıĢmamızda Doğu Anadolu‟nun coğrafi özelliklerini farklı kaynaklardan irdeleyerek bölgenin coğrafyası ile ilgili elde edilen kaynaklar ıĢığında tez kapsamında değerlendirdik. Doğu Anadolu Bölgesi birçok bölüme sahiptir. Bunlardan biri ise Yukarı Murat Bölümü‟dür. Yukarı Murat Bölümü sınırları içerisinde bulunan Doğubayazıt ilçesi, Doğu Anadolu‟nun kuzeydoğusunda bulunmaktadır. Doğubayazıt, sahip olduğu doğal zenginlerle birlikte coğrafi özelliklerinden dolayı Prehistorik çağlardan itibaren farklı toplulukların bir arada yaĢadığı bir ilçedir. Bu nedenle ilçede günümüzde dahi birbirinden farklı kültürleri bulmak mümkündür. Zira günümüzde Gürbulak Sınır Kapısı‟na sahip olan Doğubayazıt, özellikle Ġran, Azerbeycan, Nahçıvan, Gürcistan ve Ermenistan gibi ülkelerin ticaret merkezidir. “Tunç ve Demir Çağlarında Doğubayazıt ve Yakın Çevresi” baĢlıklı tez çalıĢmamızın ikinci bölümünü Doğubayazıt ve yakın çevresinin coğrafi özellikleri ele alınmıĢ ve ilçenin coğrafi statüsünü anlamak için yeterli veriler mevcuttur. vii “Tunç ve Demir Çağlarında Doğubayazıt ve Yakın Çevresi” baĢlıklı tez çalıĢmamızın üçüncü bölümünde Anadolu‟nun tarihi devirleri ele alınmıĢtır. Bu bağlamda Paleolitik Çağ‟dan konumuz itibariyle Tunç ve Demir çağların Anadolu'daki süreci ele alınmıĢtır. Tez konumuzun konu bütünlüğünü dikkate alarak irdelenen Tunç ve Demir çağların öncül süreçlerini ele almamızın konu bütünlüğünü daha iyi anlamamız açısından fayda sağlamaktadır. Bundan hareketle söz konusu çağları ele alırken ayrıntıya değinmeden temel bileĢenleri değerlendirilmiĢtir. Tezimizin dördüncü ve ana konusu oluĢturan bölümde, Tunç ve Demir çağların Doğubayazıt ve yakın çevresindeki süreci ele alınmıĢtır. Bu bağlamda bölgede gerçekleĢtirilen ilk bilimsel yüzey araĢtırmaları ve kazı çalıĢmaları verileri dikkate alınarak tespit edilen arkeolojik unsurlar bir bütün olarak tez kapsamında değerlendirilmiĢtir. GeniĢ bir literatür çalıĢmasından sonra belirli sorular elde edilmiĢtir. Bu bağlamda Doğubayazıt ve yakın çevresinde ilk olarak hangi çağda iskan faaliyetinin gerçekleĢtiğini ve bu iskan faaliyetinin ne kadar uzun sürede gerçekleĢtiği sorularımızın öncüsü olmuĢtur. GerçekleĢtirilen araĢtırmalar neticesinde tespit edilen arkeolojik unsurların neler olduğunu ve bu unsurlarda gerçekleĢtirilen tahribatların ne denli fazla olduğu gibi sorularımızın cevabını saptamak amacıyla belirli temel kriterler üzerinden giderek araĢtırmamızı tamamladık. “Tunç ve Demir Çağlarında Doğubayazıt ve Yakın Çevresi” baĢlıklı tez çalıĢmamızın ana konusu olan Tunç ve Demir çağların öncül süreci ve ilk iskan faaliyetlerinin gerçekleĢtiği Geç Kalkolitik Çağ‟ın ele alınmasında sakınca görülmemiĢtir. Zira tez çalıĢmasında Tunç ve Demir çağları ele alınırken Geç Kalkolitik Çağ‟ın eksikliği anlaĢılmıĢ ve bu eksikliğin tamamlanması için de gerek Doğubayazıt ilçesi gerekse Iğdır ilindeki süreç ele alınıp kültürel benzerlikler saptanmıĢtır. ÇalıĢmamamızın devamında yararlandığımız kaynaklarla birlikte haritalar, tablolar ve levhalar bulunmaktadır. ANAHTAR SÖZCÜKLER: Geç Kalkolitik Çağ, Tunç Çağ, Kurgan Kültürü, Demir Çağ, Doğubayazıt viii ABSTRACT DOĞUBAYAZĠT AND ITS IMMEDIATE SURROUNDINGS IN THE BRONZE AND IRON AGES Nuri DADAK Master Thesis, Department of Archeology Thesis Advisor: Doctor Associate Emre ERDAN 2019, XXXVIII + 353 Pages + 21 Maps Anatolia has assumed the role of a bridge in terms of geographical location in many countries since prehistoric times. However, it has been the focus of production industry and traders since ancient times with its rich natural resources and itineraries. For these reasons, it is possible to trace many cultures in Anatolia. In the first part of our thesis titled “Doğubayazit and Its Immediate Surroundings in the Bronze and Iron Ages”, the geographical features of Anatolia were discussed and evaluated in detail in order to understand the impact of geography on archeology. Anatolia consists of seven geographical regions. One of them is the Eastern Anatolia Region. Eastern Anatolia is located at a crossing point between Mesopotamia, Iran and the Caucasus in terms of geographical status. The region has been the market and production industry of the geographical regions since the prehistoric times since it has important road networks with many rich natural resources. In this study, we examined the geographical characteristics of Eastern Anatolia from different sources and evaluated them within the scope of the thesis in the light of the sources obtained about the geography of the region. The Eastern Anatolia Region has many sections. One of these is the Upper Murat Section. The district of Doğubayazit, located within the borders of Upper Murat Section, is located in the northeast of Eastern Anatolia. Doğubayazit is a district where different communities have lived together since the prehistoric ages due to its natural richness and geographical features. Therefore, it is possible to find different cultures even today in the district. Today, Dogubayazit is the commercial center of countries such as Iran, Azerbaijan, Nakhchivan, Georgia and Armenia. In the second part of our thesis titled “Doğubayazit and Its Immediate Surroundings in the Bronze and Iron Ages”, the geographical characteristics ix of Doğubayazit and its immediate surroundings are discussed and sufficient data are available to understand the geographical status of the district. In the third part of our thesis titled Doğubayazit and its immediate surroundings in the Bronze and Iron Ages, the historical periods of Anatolia are discussed. In this context, the process of the Bronze and Iron Ages in Anatolia from the Paleolithic Age is discussed. It is beneficial for us to better understand the integrity of the subject by discussing the early processes of the Bronze and Iron Ages, which are examined considering the subject integrity of our thesis topic. From this point of view, the basic components of the aforementioned ages have been evaluated without mentioning the details. In the fourth and main subject of our thesis, the process of the Bronze and Iron Ages in Doğubayazit and its immediate surroundings is discussed. In this context, the first scientific surveys and excavations carried out in the region have been taken into consideration and the archaeological elements identified have been evaluated within the scope of the thesis as a whole. After a large literature study, specific questions were obtained. In this context, it was the pioneer of our questions about the period in which settlement activity took place and how long this settlement activity took place. In order to determine the answers to our questions such as the archaeological elements identified as a result of the researches carried out and the extent of the destruction carried out in these elements, we completed our research on certain basic criteria. The main subject of our thesis titled “Doğubayazit and its environs during the Bronze and Iron Ages” was not inconvenient in the handling of the