ZESZYTY JAGIELLOŃSKIE PISMO UCZNIÓW, NAUCZYCIELI I PRZYJACIÓŁ LO im. KRÓLA WŁADYSŁAWA JAGIEŁŁY W PŁOCKU NR 121, GRUDZIEŃ 2017 , PISMO UKAZUJE SIĘ OD ROKU 2000 Międzyszkolny Klub Myśli Polskiej w Gimnazjum i Liceum im. Władysława Jagiełły MŁODZIEŻOWY DOM KULTURY IM. KRÓLA MACIUSIA I 14 września 2017 roku GŁOŚNE CZYTANIE NOCĄ Klasycy historiografii Część IX – Janusz Tazbir 14 września 2017 roku, godz. 19.00 Państwo Elżbieta i Tomasz Zbrzezni prezentują W 121. numerze „Zeszytów Jagiellońskich” przedstawiamy materiały zaprezentowane w dniu 14 września 2017 roku w Młodzieżowym Domu Kultury im. Króla Maciusia I w ramach spotkania „Klasycy historiografii” (cześć IX – „Janusz Tazbir”). Zeszyty Jagiellońskie. Pismo Uczniów, Nauczycieli i Przyjaciół Liceum Ogólnokształcącego im. Króla Władysława Jagiełły w Płocku Redakcja: ul. 3 Maja 4, 09 – 402 Płock; http:// www.jagiellonka.plock.pl; (024) 364-59-20 [email protected]; Opiekun zespołu: mgr Wiesław Kopeć, [email protected] Opiekun merytoryczny projektu: Tomasz Zbrzezny, filozof, wykładowca Politechniki Warszawskiej. Zespół redakcyjny: członkowie Międzyszkolnego Klubu Myśli Polskiej. 2 Janusz Tazbir (1927-2016) – historyk, badacz dziejów kultury staropolskiej Historyk, badacz dziejów kultury staropolskiej oraz reformacji i kontrreformacji w Polsce. Urodził się 5 sierpnia 1927 roku w Kałuszynie, zmarł 3 maja 2016 roku. Kształcił się w Liceum Ogólnokształcącym im. Juliusza Słowackiego w Warszawie. W 1950 roku ukończył studia historyczne na Uniwersytecie Warszawskim. W czasie studiów największy wpływ na orientację naukową Tazbira wywarli profesorowie Władysław Tomkiewicz, promotor jego pracy magisterskiej i doktorskiej, oraz Stanisław Herbst, wybitny znawca historii kultury XVII wieku. W 1954 roku Janusz Tazbir został doktorem nauk humanistycznych, a sześć lat później uzyskał habilitację. W 1966 roku został profesorem Instytutu Historii PAN. W 1973 roku został mianowany profesorem zwyczajnym. Od 1965 był redaktorem naczelnym rocznika „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, który redagował przez ponad 40 lat. Był też między innymi członkiem rady redakcyjnej miesięcznika „Mówią Wieki”. Zajmował się badaniami nad historią kultury oraz ruchów religijnych w Polsce XVI i XVII wieku, był również publicystą i popularyzatorem wiedzy historycznej oraz autorem szkiców o literaturze, między innymi opracował i wydał antologię „Literatura antyjezuicka w Polsce 1578-1925”. Prof. Tazbir należał do wielu stowarzyszeń, instytucji nauki i kultury. Był między innymi dyrektorem Instytutu Historii PAN, a w latach 1999-2003 wiceprezesem Polskiej Akademii Nauk. Był członkiem między innymi PEN Clubu, Stowarzyszenia Pisarzy Polskich oraz jury Nagrody Naukowej KLIO. Był też przewodniczącym rady naukowej Polskiego Słownika Biograficznego oraz autorem wielu artykułów w czasopismach naukowych i popularnonaukowych. Szerokiemu gronu czytelników był znany jako popularyzator historii, co było zasługą przede wszystkim jego lekkiego pióra i przystępnego języka, jakim operował. Za zasługi dla polskiej nauki i kultury prof. Tazbir został odznaczony m.in. Krzyżem Komandorskim z gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, Złotym Medalem Gloria Artis i Medalem Komisji Edukacji Narodowej. (według Culture.pl) Wykaz publikacji według Wikipedii oraz Culture.pl: Święci, grzesznicy i kacerze. Z dziejów myśli polskiej kontrreformacji (1959), Stanisław Lubieniecki. Przywódca ariańskiej emigracji (1961), Piotr Skarga. Szermierz kontrreformacji (1962), Historia Kościoła katolickiego w Polsce 1460–1795 (1966), Państwo bez stosów. Szkice z dziejów tolerancji w Polsce w XVI i XVII w. (1967), Szlachta a konkwistadorzy. Opinia staropolska wobec podboju Ameryki przez Hiszpanię (1968), Arianie i katolicy (1971), Rzeczpospolita i świat. Studia z dziejów kultury XVII wieku (1971), Rzeczpospolita szlachecka wobec wielkich odkryć (1973), Dzieje polskiej tolerancji (1973), Bracia polscy na wygnaniu. Studia z dziejów emigracji ariańskiej (1978), Kultura szlachecka w Polsce (1978), Spotkania z historią (1979), Tradycje tolerancji religijnej w Polsce (1980), Świat panów Pasków (1986), Kultura polskiego baroku (1986), Szlaki kultury polskiej (1986), Myśl polska w nowożytnej kulturze europejskiej (1986), Polskie przedmurze chrześcijańskiej Europy. Mity a rzeczywistość historyczna (1987), Szlachta i teologowie. Studia z dziejów polskiej kontrreformacji (1987), Od Haura do Isaury – szkice o literaturze (1989), Protokoły mędrców Syjonu. Autentyk czy falsyfikat (1992), Okrucieństwo w nowożytnej Europie (1993), Reformacja w Polsce. Szkice o ludziach i doktrynie (1993), Opowieści prawdziwe i zmyślone (1994), Reformacja, kontrreformacja, tolerancja (1997), Polska na zakrętach dziejów (1997), W pogoni za Europą (1998), Pożegnanie z XX wiekiem (1999), Silva Rerum Historicarum (2002), Polska. Losy państwa i narodu do 1939 roku (współautor) (2003), Łyżka dziegciu w ekumenicznym miodzie (2004), Polacy na Kremlu i inne historyje (2005), Długi romans z muzą Klio (2007), W co wierzymy? (2007, jeden ze współautorów), Czego się boimy? (2008, jeden ze współautorów), Co kochamy? (2009, jeden ze współautorów), Prawda i fałsz. O polskiej chwale i wstydzie (2010, jeden ze współautorów), Pokuszenie historyczne. Ze świata szabel i kontuszy (2011), Od sasa do lasa (2011). 3 Janusz Tazbir: Samuel Zborowski w życiu i legendzie [fragment] (Z książki „Świat panów Pasków. Eseje i studia”, 1986) Samuel Zborowski, autor nieznany. Postać ściętego przed czterystu laty banity złączyła się w pamięci potomnych z osobami jego dwóch wielkich antagonistów: króla i hetmana. Utwory, które poświęcili mu liczni dramatopisarze i poeci, sprawiły jednak, iż od XIX w. poczynając, pośmiertna sława Samuela Zborowskiego wyraźnie góruje nad literacką legendą i Stefana Batorego, i Jana Zamoyskiego. Zaczęło się to już za życia Samuela, i od razu w dwóch kształtach: „czarnej” i „białej” legendy. O ile zaś Zamoyski bywał przedstawiony jako wybitna czy niemalże genialna jednostka, to opinii o Zborowskim nie sposób miejscami oddzielić od poglądów na temat całej jego rodziny. W przeciwieństwie do pana na Zamościu, Zborowscy herbu Jastrzębiec wywodzili się z dawnej magnaterii. Już w XV w. wybijali się na tle małopolskiego możnowładztwa, a więzy pokrewieństwa łączyły ich z takimi rodami, jak Stadniccy, Górkowie, Opalińscy czy litewscy Chodkiewicze. Dzięki małżeństwom sióstr weszli także w koligacje z Ossolińskimi i Ostrorogami. Bracia Samuela doszli do znacznych godności: wojewody krakowskiego (Piotr), kasztelana gnieźnieńskiego (Jan) oraz marszałka nadwornego (Andrzej). Krzysztof Zborowski musiał się jedynie kontentować tytułem podczaszego koronnego. Samuel zaś nie zdążył już otrzymać żadnych urzędów. Na tym niesłychanie ambitnym rodzie, wyróżniającym się nawet wśród ówczesnej magnaterii skłonnością do daleko posuniętej samowoli, wydawało się ciążyć jakieś historyczne fatum. W wieku, który odnotował tyle olśniewających karier, Zborowscy musieli zapisywać na swoim koncie kolejne falstarty. Już za rządów Zygmunta Starego pięknie zapoczątkowana kariera ich ojca, Marcina, uległa chwilowemu załamaniu w okresie tak zwanej wojny kokoszej, której był jednym z przywódców (wytoczono mu nawet proces o obronę majestatu). Również i zdecydowane poparcie kandydatury Henryka 4 Walezego, a następnie księcia Siedmiogrodu na tron polski nie przyniosło Zborowskim spodziewanych korzyści i wywyższeń. Spora część winy za to niepowodzenie spoczywała niewątpliwie na Samuelu. W lutym r. 1574 w trakcie uroczystości koronacyjnych na Wawelu wdał się bowiem w kłótnię i pojedynek z kasztelanem wojnickim, Janem Tęczyńskim. Kiedy zaś kasztelan przemyski, Andrzej Wapowski, chciał rozdzielić walczących, Zborowski ugodził go czekanem w głowę. Z rany wywiązało się zakażenie i kasztelan zmarł. Zgodnie z obowiązującym prawem, winny zabójstwa popełnionego w trakcie obrad sejmowych miał być karany śmiercią, jeśli zaś zbiegł – „wywołaniem” oraz infamią, mianowicie utratą czci i majątku. Walezy, pomny wdzięczności wobec rodziny zabójcy i niezbyt obznajmiony z subtelnościami miejscowego prawa (które rozróżniało banicję od infamii), wydał w tej sprawie wyrok niezadawalający żadnej ze stron. Nie nakazał bowiem aresztowania Samuela i pozwolił mu odpowiadać z wolnej stopy. Kiedy Zborowski nie stawił się przed sądem, król poprzestał na orzeczeniu konfiskaty majątku Samuela oraz jego banicji, ale bez utraty czci. W razie powrotu do kraju zarówno banicie, jak infamisowi groziła śmierć, z tą jednak dość istotną różnicą, iż człowiek pozbawiony czci mógł zostać zabity natychmiast, gdziekolwiek i przez kogokolwiek (przypomnijmy, iż właśnie ojciec Samuela zabił w ten sposób bezkarnie Dymitra Sanguszkę). Banicie również groziło „ujęcie i wykonanie kary śmierci, jednakże po uprzednim porozumieniu się starosty z królem” (Stanisław Salmonowicz). Krwawe wydarzenia na zamku wawelskim wzburzyły opinię publiczną. Niekoniecznie zresztą w jednoznaczny sposób, skoro ówczesny kronikarz (Świętosław Orzelski) pisze, iż ukazało się mnóstwo paszkwilów, przylepianych w publicznych miejscach, „z których jedne czyn Zborowskiego jako zbrodnię wystawiały, drugie zaś go uniewinniały”. Nie tyle oczywiście z samego zarzutu zabójstwa; krążyła wprawdzie pogłoska, odnotowana później przez niektórych kronikarzy (J. Bielski, R. Heidenstein), jakoby nie sam Zborowski, lecz ktoś z jego otoczenia ugodził Wapowskiego. Mało kto jednak w nią wierzył; zbyt wielu świadków oglądało scenę zabójstwa. Jeśli usprawiedliwiano Samuela, to tłumacząc zajście z jednej strony jego porywczym i wybuchowym charakterem,