Seria wydawnicza: Dzieje Europy Środkowo-Wschodniej Dotychczas ukazały się: Jerzy Kloczowski Historia Polski od czasów najdawniejszych do końca XV wieku Hanna Dylągowa Historia Polski 1795-1990 Natalia Jakowenko Historia Ukrainy od czasów najdawniejszych do kotka XVIII wieku Jarosław Hrycak Historia Ukrainy 1772-1999 Andrzej Sulima Kamiński Historia Rzeczypospolitej Wielu Narodów 1505-1795 Hienadź Sahanowicz Historia Białorusi od czasów najdawniejszych do końca XVIII wieku Zachar Szybieka Historia Białorusi 1795-2000 W przygotowaniu: Adomas Butrimas Historia Litwy do końca XVIII wieku Antanas Kulakauskas Historia Litwy w ХІХ-ХХ wieku Kamunikat.org Hienadź Sahanowicz HISTORIA BIAŁORUSI Od czasów najdawniejszych do końca XVIII wieku przełożył Hubert Łaszkiewicz, INSTYTUT EUROPY ŚRODKOWO WSCHODNIEJ Kamunikat.org Lublin 2002 Tytuł oryginału: Narys historyi Biełarusi (da kanca XVIII st.) Redakcja książki i opracowanie indeksów: Hubert Łaszkiewicz Projekt okładki i stron tytułowych: Agata Pieńkowska Korekta: Maria Łaszkiewicz Opracowanie aneksu: Amadeusz Targoński Redakcja techniczna i skład: „Werset” © Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 2001 © Hienadź Sahanowicz © tłumaczenie Hubert Łaszkiеwicz Praca wydana dzięki finansowemu wsparciu: Fundacji Lanckorońskich Komitetu Badań Naukowych Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego UNESCO Fundacji im. Tadeusza i Zofii Romerów Realizacja projektu napisania prac dotyczących dziejów narodów Europy Środkowo-Wschodniej była możliwa dzięki wsparciu: National Endowment for Democracy Institutc for Democracy in Eastern Europe Fundacji im. Stefana Batorego Kasy im. Józefa Mianowskiego — Fundacji Popierania Nauki Na okładce: Pogoń. Herb Księstwa Litewskiego zaczerpnięty z łacińskiego rękopisu І Statutu Litewskiego (1529 r.) Pieczęć księcia połockiego Iziasława Włodzimierzowicza (X w.) Pieczęć księżnej św. Eufrozyny Połockiej (XII w.) ISBN 83-85854-73-8 Instytut Europy Środkowo-Wschodniej ul. М. Curie-Skłodowskiej 58/1 20-029 Lublin tel./fax (48 81) 533-85-88 e-mail: [email protected] www.iesw.lublin.pl Druk: Agencja ”Wschód” tel. (48 81) 527-70-51 Kamunikat.org© OCR: Камунікат.org, 2018 © Інтэрнэт-версія: Камунікат.org, 2018 © PDF: Камунікат.org, 2018 Wstęp Redakcji. Historia Białorusi, Litwy, Polski i Ukrainy Inicjatywa równoległego opracowania historii czterech krajów zrodziła się na zjeździe w Rzymie wiosną 1990 roku. Postanowiliśmy, że autorzy i komitet redakcyjny podejmą bliską współpracę, aby w możliwie największym stopniu uwzględnić różne punkty widzenia, zawsze w szerokiej perspektywie porównawczej. W czasie licznych spotkań zespołu autorów i redaktorów, w bardzo szczerej, przyjacielskiej atmosferze, staraliśmy się zrozumieć różne stanowiska i możliwości ujęcia danego tematu, sporu — w bardzo trudnej przecież historii naszego długiego i niekiedy jakże bliskiego obcowania czterech narodów. Na takie spory i różne ujęcia dziejów natrafialiśmy na każdym kroku. W centrum naszych zainteresowań staraliśmy się umieszczać społeczeństwa, ludzi i ich prawa, doświadczenia obywatel- skie na wszystkich szczeblach życia społecznego. Celem nie było przy tym ujednolicenie poglądów. Każdy z autorów i redaktorów zachowywał swój punkt widzenia. Poszczególne ujęcia wyrastały z tradycji historiograficznych czterech krajów, podejmując zarazem niejednokrotnie polemikę z nimi І dając nowe propozycje, rozwiązania, hipotezy. Zakładamy, że publikacja w językach kongresowych, w każdym z czterech krajów, naszych prób syntez, pozwoli po pierwsze, na lepsze zrozumienie najbliższych sąsiadów, co często jest najtrudniejsze — a po drugie — wywoła poważną debatę naukową wokół naszych dziejów, potraktowanych — jak chcielibyśmy — nowocześnie, porównawczo, z szerszym oddechem europejskim przy równoczesnym zrozumieniu swoistości losów i kultur. Bliska jest nam wizja pewnej wspólnoty losów Europy Środkowo-Wschodniej jako części Europy. Mamy nadzieję, że nasza wspólna praca obejmie w przyszłości cały region i przyczyni się do lepszego, bardziej prawdziwego spojrzenia na całość dziejów Europy. Historię każdego z czterech krajów przedstawiamy w dwóch lub w trzech tomach. Przewidujemy także osobny tom wspólnego atlasu oraz tom z podstawowymi tekstami źródłowymi, dotyczącymi tak całego obszaru, jak i jednego kraju-państwa. Anatol Hryckiewicz (Mińsk) Jarosław Isajewycz (Lwów) Andrzej Sulima Kamiński (Waszyngton) Jerzy Kłoczowski (Lublin) Kamunikat.orgJuozas Tumelis (Wilno) Przedmowa Cechy szczególne historiografii białoruskiej wynikają z tego, że po rozbiorach Rzeczypospolitej i likwidacji Wielkiego Księstwa Litewskiego Białoruś utraciła niepodległość i została inkorporowana do Imperium Rosyjskiego. Dlatego też w XIX i na początku XX wieku jej historię badali historycy rosyjscy (М. Karamzin, S. Sołowiow i inni), traktując ją jako fragment historii Rosji. Zarówno kręgi władzy, jak i historycy nie traktowali w ogóle narodu białoruskiego jako samodzielnego podmiotu, ale uważali go za część narodu rosyjskiego. Niektóre zagadnienia historii Wielkiego Księstwa Litewskiego przedstawiciele oficjalnej historiografii rosyjskiej (М. Ustriałow, I. Bielajew, Р Brancew) rozpatrywali z punktu widzenia rosyjskiego państwa. Z drugiej strony uczeni polscy, zaczynając od Т. Czackiego, rozpatrywali historię Białorusi jako część historii Polski, a Białorusinów traktowali jako grupę etnograficzną narodu polskiego. Przeciwko takim poglądom już w pierwszej ćwierci XIX wieku wystąpiła grupa profesorów Uniwersytetu Wileńskiego, a wśród nich I. Da- niłowicz, J. Jaroszewicz, М. Bobrowski. W swoich pracach historię Wielkiego Księstwa Litewskiego rozpatrywali oni z patriotycznego, litewsko-białoruskiego punktu widzenia, opowiadając się za odbudowaniem państwa І odrodzeniem języka białoruskiego jako języka państwowego. Jednakże powstanie narodowej historiografii białoruskiej odnieść należy do ostatniej ćwierci XIX — początku XX wieku w związku z białoruskim odrodzeniem narodowym, kulturalnym i politycznym oraz narodzinami poczucia tożsamości narodowej Białorusinów. Książką, która zapoczątkowała opis historii Białorusinów, była Karotkaja histotyja Biełarusi Wacława Łastouskiego (1910) pierwsza praca o dziejach Białorusi, napisana po białorusku i dla Białorusinów. Po ogłoszeniu powstania Białoruskiej Republiki Ludowej (25 marca 1918 roku) pojawiły się pierwsze prace М. Dounara-Zapolskiego i A. Cwikiewicza. Po ustanowieniu w latach dwudziestych władzy radzieckiej w Białoruskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej historycy zasadniczo zajmowali się tematami związanymi z walką rewolucyjną z punktu widzenia przywódców bolszewickiej dyktatury. Niektórzy historycy badali jednak problemy okresu feudalizmu w historii Białorusi z narodowego punktu widzenia. Lecz na początku lat trzydziestych prawieKamunikat.org wszyscy historycy nastawieni narodowo zostali wymordowani przez reżym komunistyczny albo zostali uwięzieni w łagrach, gdzie zmarli. Od lat trzydziestych do połowy lat pięćdziesiątych w białoruskiej nauce historycznej niepodzielnie panował monopol marksistowsko-leninowsko-stalinowskiej metodologii, która łączyła się ze zmodernizowanymi tezami rosyjskich historyków-wielkopaństwow- ców XIX — początku XX wieku. Od drugiej połowy lat pięćdziesiątych do lat osiemdziesiątych w metodologii historii dokonały się nieznaczne, jedynie kosmetyczne zmiany: zaprzestano cytowania referatów Stalina, częściej powoływano się bezpośrednio na prace К. Marksa i W. Lenina (przy czym eliminowano ich poglądy na temat imperialnej polityki Rosji wobec Białorusi, Ukrainy i Polski). Tak jak dawniej obowiązywał jednak dyktat służby ideologicznej Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (KPZR) i jej filii ~ Komunistycznej Partii Białorusi (KPB). Ponad dziewięćdziesiąt procent historyków zajmowało się okresem sowieckim w historii Białorusi albo historią KPZR. Nauka historyczna na Białorusi była zafałszowana. Każde zagadnienie z historii KPZR-KPB było dokumentowane zazwyczaj cytatem z wystąpień przywódców partii, materiałem z partyjnych zjazdów i plenów КС KPZR. W takich warunkach tylko niektórzy historycy Białorusi zachowali twórczą wolność, szczególnie ci, którzy zajmowali się studiami nad wcześniejszymi okresami historycznymi. W trudnych warunkach zachowali swoją tożsamość i tworzyli prace, które prowadziły do postępu badań naukowych. Było to możliwe jedynie poza Instytutem Historii przy Akademii i poza wydziałami historycznymi na uniwersytetach BSRR, które stały się „trybami i śrubkami” partyjnej budowli. Walancin Hryckiewicz, białoruski pisarz i historyk, który mieszka i pracuje w Sankt-Petersburgu, trafnie wskazał na kilka kierunków we współczesnej historiografii Białorusi (referat na konferencji „Rzym-VI” w Rzymie we wrześniu 1995 roku)1. Do pierwszego z nich należą liczni naukowcy starszego pokolenia, którzy pracowali już wcześniej i — odrzucając marksistowsko-leninowskie dogmaty — przedstawiali Białoruś jako kraj o własnej i odrębnej drodze rozwoju historycznego (Anatol Hryckiewicz, Mikoła Jermałowicz, Hienadź Kisielou, Mikałaj Utaszczyk, Michaś Tkaczou, Adam Maldzis, Jazep Jucho). Do tej grupy należą także historycy piszący na emigracji — Janka Zaprudnik, Witaut Kipiel, Jury Turonak (Jerzy Turonek). Do nich dołączyli później młodsi historycy. Znajomość źródeł historycznych i stanu badań często łączy się u tych historyków z niezłym opanowaniem niemarksistowskiej metodologii historii. Jest oczywiste, że zwolennicy tego kierunku w historiografii są oceniani w kręgach prezydenckiej administracji na Białorusi, w Akademii Nauk i naKamunikat.org uniwersytetach (które