HARCERSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY 1 Rada Redakcyjna prof. dr hab. Adam Massalski – przewodniczący hm. Wanda Czarnota prof. dr hab. Adam Dobroński prof. dr hab. Antonina Gurycka prof. dr hab. Andrzej Janowski prof. dr hab. Andrzej Pankowicz prof. dr hab. Maria Straszewska prof. dr hab. Ryszard Szwed prof. dr hab. Bogusław Śliwerski dr Julia Tazbir hm. Katarzyna K. Traczyk dr Janusz Wojtycza Sekretarz redakcji: Izabela Lasek 2 Harcerski Słownik Biograficzny tom II pod redakcją Janusza Wojtyczy Warszawa 2008 3 Autorzy: Julian Borkowski, Marcin Braun, Beata Chomicz, Jadwiga Czachowska, Wanda Czarnota, Józef Czyżowski, Grażyna D. Duchniak, Włodzimierz Dusiewicz, Albert Gajewski, Andrzej Glass, Małgorzata Jarosińska, Kazimierz Jarzembowski, Agnieszka Kazek, Joanna Kita, Krzysztof Kubisz, Zofia Kubisz, Julian W. Kurek, Andrzej Lech, Bolesław Leonhard, Adam Massalski, Piotr Matys, Marian Miszczuk, Marian Młodzikowski, Zbigniew R. Muszyński, Ignacy W. Nendza, Aleksander Niebudek, Stanisław Panek, Marian Pietrzykowski, Marek Popiel, Michał Przychodzki, Anna Pytlińska-Spiss, Ludmiła Remi, Bogdan Radys, Andrzej Rembalski, Tadeusz F. Siuda, Jadwiga Skiba, Marek Skrzydlewski, Joanna Sporczyk, Maria Straszewska, Teresa Śledziewska Levitt, Julia Tazbir, Barbara Wachowicz, Lesław J. Welker, Jan W. Wodniecki, Janusz Wojtycza, Krzysztof Wojtycza, Robert Zadura, Leszek Zakrzewski, Paweł Zarembski Recenzenci: prof. dr hab. Adam Massalski prof. dr hab. Andrzej Pankowicz prof. dr hab. Janusz Tazbir Redaktor: Agnieszka Kazek Opracowanie wskazówek bibliograficznych: Agnieszka Rytel Projekt okładki: Marek Skrzydlewski © copyright Muzeum Harcerstwa PROMOCJA CZYTELNICTWA Zrealizowano ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Urzędu ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych ISBN 978-83-923571-0-8 t. 2 ISBN 978-83-923571-3-1 ISBN 978-83-60405-55-0 Wydawcy: Muzeum Harcerstwa www.muzeum.harcerstwa.pl Marron Edition www.marronedition.eu 4 WSTĘP Harcerski Słownik Biograficzny, którego drugi tom oddajemy w ręce czytel- ników, jest jedną z inicjatyw Muzeum Harcerstwa związanych ze zbliżającą się setną rocznicą powstania ruchu harcerskiego. Pierwszy tom, opublikowany w 2006 roku, wywołał duże zainteresowanie i zyskał pozytywne oceny – także środowiska naukowego, zarówno historyków, jak i pedagogów. Jest to dla nas zachętą do dalszych intensywnych wysiłków, aby utrzymać wysoki poziom edy- torski publikacji. Wkład harcerstwa i jego przedstawicieli – działaczy oraz wychowanków – do kultury i nauki, a zwłaszcza pedagogiki, nie ulega wątpliwości. Jednak można zauważyć, że ten dorobek nie jest w wystarczającym stopniu udokumentowa- ny naukowymi opracowaniami, przez co ulega rozproszeniu i zapomnieniu. Harcerski Słownik Biograficzny jest pierwszym w dziejach ruchu harcer- skiego opracowaniem tego typu, przygotowanym z wykorzystaniem historycz- nego warsztatu naukowego. Lokuje się wśród innych podobnych wydawnictw, prezentujących wybitnych przedstawicieli poszczególnych profesji lub człon- ków korporacji. Leksykony takie stanowią niezastąpione i cenne źródło w warsz- tacie historyka, w tym przypadku zwłaszcza historyka oświaty i wychowania, a często są również interesującą lekturą dla miłośników historii. Nie bez zna- czenia jest też fakt, iż właśnie w harcerstwie ważną rolę pełnią wzory osobowe, przyjmujące postać zarówno patronów drużyn, jak i liderów poszczególnych środowisk harcerskich, osób znaczących i pozostawiających w pamięci wycho- wanków niezatarte wspomnienia. Rada Redakcyjna postanowiła, że podejmie starania, aby w pierwszych trzech tomach znalazła się większość spośród nieżyjących już najwybitniejszych po- staci związanych z ruchem harcerskim. Powstanie w ten sposób swego rodzaju poczet, zbiorowy pomnik twórców harcerstwa, oddany do rąk czytelników w roku jubileuszu ruchu. Podjęte zadanie przybliżenia czytelnikom sylwetek wybitnych działaczy i in- struktorów realizuje coraz liczniejszy zespół autorów, w skład którego wchodzą zarówno profesjonalni historycy, jak i harcerscy historycy amatorzy, niejednokrot- nie od wielu lat z potrzeby serca wzbogacający dorobek harcerskiej historio- grafii swoimi opracowaniami. Warto podkreślić, że obecnie autorzy biogramów mogą korzystać z gromadzonych w Muzeum Harcerstwa w Warszawie, obszer- nych już, zbiorów biograficznych. Zapraszamy serdecznie do współpracy wszyst- kich chętnych. Prosimy również o nadsyłanie na adres Muzeum Harcerstwa 5 (00–491 Warszawa, ul. M. Konopnickiej 6, e-mail: [email protected]) uwag i uzupełnień dotyczących biogramów już zamieszczonych. Zostaną one uwzględnione w planowanym suplemencie, w którym znajdą się również przy- datne czytelnikom indeksy – nazwisk i miejscowości występujących w tekstach biogramów. Na treść Harcerskiego Słownika Biograficznego składają się biogramy dosto- sowane do standardu Polskiego Słownika Biograficznego. W załączonych wska- zówkach bibliograficznych wymieniono najważniejsze źródła – pozycje druko- wane i archiwalia – wykorzystane przez autorów (w kolejności wskazanej przez instrukcję redakcyjną Polskiego Słownika Biograficznego: opracowania ogólne, opracowania, wydawnictwa źródłowe, wzmianki prasowe, archiwalia i źródła rękopiśmiennicze oraz relacje ustne). W wydawnictwie został przyjęty układ holenderski, który zakłada, że w każdym kolejnym tomie biogramy są umiesz- czone w układzie alfabetycznym od A do Z. W imieniu Rady Redakcyjnej Harcerskiego Słownika Biograficznego serdecz- nie dziękuję autorom i redakcji za trud przygotowania biogramów i opracowa- nia redakcyjnego kolejnego tomu naszego wydawnictwa. Janusz Wojtycza 6 WYKAZ BIOGRAMÓW ACKERMANN Jadwiga GARBACIK Józef ADAMCIO Leopold GLASS Henryk BACZYŃSKI Stanisław GOŁASZEWSKI Czesław BARTKIEWICZÓWNA Janina GOŁOGÓRSKI Daniel BERKOWSKI Roman GOŁOŃSKI Jerzy BŁAŻEJEWSKI Wacław GRENDA Kazimierz BOGDAŃSKI Antoni GROMSKI Antoni BRAUN Jerzy HARSDORF Ewa BYTNAR Jan HARSDORF-BROMOWICZOWA Teresa CHODZIŃSKA Stanisława HERMACHOWA Urszula CIECHANOWSKI Stanisław KENIŻANKA Władysława CIERNIAKOWA Zofia KORZENIOWSKI Rudolf CZARNECKI Władysław KOSSOWSKA Izydora CZEKAŃSKI Zbigniew KOWALSKI Jarosław CZERWIŃSKA Magdalena KOZŁOWSKI Jerzy DAWIDOWSKI Maciej Aleksy KRAHELSKA Krystyna DĄBROWSKI Juliusz KRÓL Tadeusz DERENGOWSKI Franciszek Tadeusz KUKUCZKA Jerzy DOMAŃSKI Lechosław LANGNER Władysław DUCHNIAKOWA Helena LEPALCZYK Irena DYDYŃSKA Anna LEWANDOWSKA Irena EUSTACHIEWICZ Lesław LIS-KULA Leopold EYCHHORN Natalia MACHAŁOWA Natalia FIEDLER Maria MARSZAŁEK Leon FIRLIK Franciszek MARTYNOWICZÓWNA Władysława FLORCZAK Zofia MIROSZEWSKI Stanisław FRELICHOWSKI Wincenty MITERA Tadeusz FUSEK Witold MOLENDA Bogusław 7 NEKRASZ Władysław SULIGA Jan NEKRASZOWA Natalia SURZYCKI Jan NIEBUDEK Stefania SZCZEPAŃCÓWNA Bronisława NOWAK-PRZYGODZKI Antoni SZLETYŃSKI Jerzy OLBROMSKI Antoni SZLETYŃSKI Stefan OLEWIŃSKI Piotr SZPUNAR Julian OLIZAR Bohdan SZYMAŃSKA Maria PANCEWICZ Bronisław ŚLEDZIEWSKA Halina PAWŁOWSKI Eugeniusz ŚLEDZIEWSKI Wacław PIOTROWSKA Anna ŚLIWIŃSKI Walerian POLAK Tadeusz ŚWITALSKA Maria PYTLIŃSKA Bogdana TOKARZ Alojza REMI Zenon UHL-KUBISZOWA Zofia ROSSMAN Jan UKLEJSKA Maria RUDNICKI Aleksander WACIÓRSKI Stefan RYDAROWSKA Maria WALCISZEWSKA Maria SADOWSKI Andrzej WĄSOWICZ Stanisław SIUDA Ryszard WIZA Józef SKORUPKA Ignacy WOCALEWSKA Zofia SKRZYPCZAK Jan WODNIECKI Władysław SOSNOWSKI Józef WOŁOWSKA Zofia STECKIEWICZ Maria WYRZYKOWSKI Kazimierz STUDZIŃSKI Gustaw ZAWADZKI Tadeusz 8 WYKAZ SKRÓTÓW Oprócz przedstawionych poniżej w Harcerskim Słowniku Biograficznym zastosowa- no przyjęte w jęz. polskim i powszechnie używane skróty i skrótowce. AAN — Archiwum Akt Nowych CAW — Centralne Archiwum Wojskowe abp — arcybiskup cz. — część AE — Akademia Ekonomiczna dok. — dokument AGH — Akademia Górniczo-Hutnicza dz. harc. — działacz harcerski AK — Armia Krajowa fot. — fotografia AM — Akademia Medyczna G. — Gdańsk AP — Archiwum Państwowe Gaweł Harcerska sztafeta — Gaweł T. Har- Arch. — Archiwum cerska sztafeta pokoleń. Biogramy in- Arch. Kom. Hist. — Archiwum Komisji struktorów ZHP w Chorągwi Krakow- Historycznej skiej, Kraków 1991 Arch. MH — Archiwum Muzeum Harcer- Gaweł Pełnili służbę — Gaweł T. Pełnili stwa w Warszawie służbę. Komendanci Krakowskiej Cho- Arch. MHW — Archiwum Muzeum Histo- rągwi ZHP, Kraków 1989 rycznego miasta stołecznego Warszawy Gaweł Pokłon tym, którzy tworzyli — art. — artysta Gaweł T. Pokłon tym, którzy tworzyli... AWF — Akademia Wychowania Fizyczne- Instruktorzy Chorągwi Krakowskiej go ZHP, Kraków 1999 b. — były gen. — generał BBWR — Bezpartyjny Blok Współpracy „Harc.” — „Harcerstwo” z Rządem Harcerki 1911–1939 — Harcerki 1911– b.d. — brak daty –1939. Historia, program, wychowanie, bibl. — biblioteka red. J. Raniecka-Bobrowska, Warszawa BIP — Biuro Informacji i Propagandy 1990 bł. — błogosławiony Harcerki 1939–1945 — Harcerki 1939–1945, Błażejewski Bibliografia 1911–1960 — red. K. Wyczańska, wyd. 2, Warszawa Błażejewski W. Bibliografia harcerska 1983 1911–1960, Warszawa 1981 Harcerki 1939–1945. Relacje – pamiętniki Błażejewski Z dziejów — Błażejewski W. — Harcerki 1939–1945. Relacje – pa- Z dziejów harcerstwa polskiego (1910– miętniki, red. K. Wyczańska, Warszawa –1939), Warszawa 1985 1985 b.m.w. — brak miejsca wydania hm. — harcmistrz, harcmistrzyni bp — biskup „HR” — „Harcerz Rzeczypospolitej” [mie- Broniewski Całym życiem — Broniewski S. sięcznik wydawany w latach 1981–1989] Całym życiem. Szare Szeregi w relacji IH PAN — Instytut Historii Polskiej Aka- naczelnika, Warszawa 1983 demii Nauk 9 inf. — informacja LOPP — Liga Obrony Przeciwpowietrznej inst. — instytut i Przeciwgazowej Jabrzemski Harcerze