T.C. SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ TARĠH ANA BĠLĠM DALI ATATÜRK ĠLKELERĠ VE ĠNKILÂP TARĠHĠ BĠLĠM DALI TÜRK VERGĠ SĠSTEMĠ ĠÇERĠSĠNDE YOL VERGĠSĠNĠN YERĠ VE CUMHURĠYET DÖNEMĠNDEKĠ UYGULAMALARI Arzu KAYA YÜKSEK LĠSANS TEZĠ DanıĢman Prof. Dr. Osman Akandere KONYA-2011 i ÖNSÖZ Anadolu, coğrafi konumu itibariyle her dönem bir ticari geçit koridoru olmuĢ, özellikle de Ġpek Yolu‟nun da önemli bir bölümünü teĢkil etmiĢtir. Osmanlı Devleti, kuruluĢunda Anadolu Selçukluları‟ndan teslim aldıkları ulaĢtırma ağını uzunca bir süre kullanmıĢtır. Askeri ihtiyaçları karĢılamak için geliĢtirdikleri karayolu ağları yükseliĢ döneminde, hem askeri hem de ticari ihtiyaçları karĢılamıĢtır. Bu yollara ilave olarak pek çok han, saray ve kervansaray da inĢa edilerek, güzergâhlarda ticaretin geliĢmesi ve ahenk içinde iĢlemesi için her türlü kolaylık sağlanmaya çalıĢılmıĢtır. YükseliĢ döneminde inĢa edilen karayolu ağı Devletin son dönemine kadar ihtiyacını karĢılamıĢtır. Ancak son dönemde yollara olan ihtiyacın arttığı, bunları inĢa edecek finans kaynaklarının bulunamadığı görülmektedir. Bununla birlikte yaĢanan uzun süreli savaĢların Osmanlı Devleti‟nin ekonomisine olumsuz etkilerinin yanı sıra Anadolu‟nun bizzat savaĢ alanı haline gelmesi mevcut yolların da imhasına neden olmuĢtur. Böyle bir dönemin bakiyesi üzerine kurulan Türkiye Cumhuriyeti‟nin kurucularının omuzlarına düĢen yük Ģüphesiz büyük olmuĢtur. Yeni Türkiye Cumhuriyeti Devleti‟nin bayındırlık politikası ve çalıĢmaları Millî Mücadele döneminde baĢlamıĢ ve Cumhuriyetin ilanıyla hız kazanmıĢtır. Bu çalıĢmaların odağında da karayollarının yeniden yapılandırılması öncelik kazanmıĢtır. ÇalıĢmam esnasında fikirleriyle bana yol gösteren değerli tez danıĢmanım Sayın Prof. Dr. Osman AKANDERE‟ye, desteğini hiç esirgemeyen sevgili anne ve babama sonsuz Ģükranlarımı sunarım. Arzu KAYA Konya-2011 ii iii iv v vi vii viii ĠÇĠNDEKĠLER ÖNSÖZ .......................................................................................................................................................... i AMAÇ VE YÖNTEM .................................................................................................................................. 1 GĠRĠġ ............................................................................................................................................................ 2 BĠRĠNCĠ BÖLÜM ........................................................................................................................................ 5 KAVRAMSAL ÇERÇEVE BAĞLAMINDA VERGĠ KAVRAMI VE OSMANLI DEVLETĠ‟NDE VERGĠ YAPISI ................................................................................................................. 5 1.1. Vergi Kavramı ....................................................................................................................................... 6 1.2. Osmanlı Vergi Sisteminin Temel Ġlkeleri .............................................................................................. 7 1.2.1. Osmanlı Devleti‟nde Uygulanan Vergiler ........................................................................................ 10 1.2.1.1. ġer‟î Vergiler ................................................................................................................................. 10 1.2.1.2. Örfi Vergiler .................................................................................................................................. 11 1.2.1.3. Tekâlif-i Adiye ............................................................................................................................... 12 1.2.1.4. Tekâlif-i ġakka ............................................................................................................................... 12 1.2.1.5. Avarız Vergileri ............................................................................................................................. 15 1.2.1.5.1. Muafiyet Esasları ........................................................................................................................ 17 1.3. Yol Meselesi ........................................................................................................................................ 19 1.3.1. Osmanlı Devleti‟nde Yol Meselesinde Zorunlu ÇalıĢmayı Getiren Ġlk Yasal Düzenleme ............... 26 ĠKĠNCĠ BÖLÜM ......................................................................................................................................... iv CUMHURĠYET ÖNCESĠ VE TÜRKĠYE CUMHURĠYETĠ‟NĠN ĠLK YILLARINDA VERGĠ POLĠTĠKASI ............................................................................................................................................... iv 2.1. Osmanlı Devleti‟nde Vergi Uygulamaları ............................................................................................ vi 2.1.1. Tanzimat ve MeĢrutiyet Döneminde Vergileme Zihniyeti............................................................... xii 2.2. Cumhuriyetin Ġlk Yıllarında Vergi Uygulamaları ................................................................................ xv 2.2.1. Tek Parti Döneminde Vergileme Zihniyeti ...................................................................................... xix 2.2.1.1. 1924 Anayasası‟nda Vergileme .................................................................................................... xix 2.3. Tek Parti Döneminde Vergi Uygulamaları ....................................................................................... xxiv 2.3.1. 1923-1929 Dönemi Vergi Uygulamaları ........................................................................................ xxv 2.3.2. 1930-1938 Dönemi Vergi Uygulamaları ........................................................................................ xxx ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ................................................................................................................................xxxii YOL VERGĠSĠ “YOL MÜKELLEFĠYETĠ” UYGULAMASI ..............................................................xxxii 3.1. Osmanlı Devleti Zamanında Yol Meselesi ve Vergi Bağlantısı .................................................... xxxiii 3.1.1. I. MeĢrutiyet Döneminde Yol Uygulamaları ................................................................................. xlix 3.1.2. II. MeĢrutiyet Döneminde Yol Uygulamaları .................................................................................. liii 3.1.3. Millî Mücadele Yıllarında Yol Uygulamaları .................................................................................... lv 3.2. Cumhuriyet Dönemi BaĢında Yol Uygulamaları ................................................................................ lxi ix 3.2.1.1. TBMM‟nde Yol Mükellefiyeti YaklaĢımı .................................................................................. lxiv 3.2.1.1.1. 1925 Yılında Kabul Edilen Yol Mükellefiyeti Kanunu ........................................................... lxvi 3.2.1.1.2. Millî ġoseler Düzenlemesi ......................................................................................................... lxx 3.2.2. 1930-1940 Dönemi Yol Mükellefiyeti Uygulaması......................................................................lxxiv 3.2.2.1. ġose ve Köprüler Kanunu‟nda Yapılan DeğiĢiklik ve Uygulamalar ..........................................lxxiv 3.3. Yol Mükellefiyeti Uygulamasının Sona Ermesi ........................................................................... lxxviii 3.3.1. II. Dünya Harbi Yıllarında ve Sonrasında Yol Mükellefiyeti Uygulamaları ................................lxxix SONUÇ ................................................................................................................................................ lxxxiii KAYNAKLAR ...................................................................................................................................... lxxxv 1 AMAÇ VE YÖNTEM Osmanlı Devleti‟nin ilk dönemlerinde önemli geliĢmelerin sağlandığı bayındırlık iĢleri devletin son yıllarında imkânsızlıklar nedeniyle ihmal edilmiĢtir. Milli Mücadele döneminde de tek düĢüncenin yurt savunması olması nedeniyle ülke oldukça harap bir hale gelmiĢti. Dolayısıyla Birinci Dünya Harbi ve sonrası Milli Mücadele ile Osmanlı Devleti bakiyesi üzerine kurulan Türkiye Cumhuriyeti dönem itibariyle zor Ģartlarla karĢı karĢıya kalmıĢtır. Ülkemizle ilgili olarak son yıllarda iktisadi ve siyasi konularla ilgili olarak bir kısım araĢtırma ve incelemeler yapılmıĢsa da Bayındırlık ve UlaĢtırma konularında yapılan çalıĢmaların yetersiz olduğunu görmekteyiz. Yeni Türkiye Devleti‟nin bayındırlık politikası ve çalıĢmaları ulusal mücadele döneminde baĢlamıĢ ve Cumhuriyetin ilanıyla hız kazanmıĢtır. Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren 1950‟li yıllara kadar ülkemizde ulaĢtırma sektöründe demiryolları tek baĢına bir ulaĢtırma aracı görülmüĢtür. UlaĢtırmanın diğer kolları olan kara, deniz, hava yolları ve diğer alanların ikinci planda kaldığını görmekteyiz. Diğer ülkelerle kıyaslandığında, demiryolu asrı batılı ülkelerde yerini 1920‟li yıllardan sonra karayollarına bırakırken bu süreç bizde biraz daha devam etmiĢtir. Cumhuriyetle birlikte karayolları konusunda da önemli kararların alınması, programların hazırlanması ve kanunların çıkarılmasına rağmen arzu edilen seviyeye ulaĢılamamıĢtır. Ġktisadi ve sosyal alandaki çalıĢmalar hızla devam ederken karayollarına gerekli kaynak ayrılamamıĢtır. O dönemde yaĢanılan ekonomik sıkıntılar, 1929- 1930‟lu yıllarda bütün dünyayı etkileyen Dünya Ekonomik