Rijks Geschiedkundige Publicatiën uitgegeven door het Instituut voor Nederlandse Geschiedenis Oorkondenboek van Noord-Brabant tot 1312 II De heerlijkheden Breda en Bergen op Zoom Eerste stuk (709-1288) Bewerkt door M. Dillo en G.A.M. Van Synghel met medewerking van E.T. van der Vlist Instituut voor Nederlandse Geschiedenis Den Haag / 2000 Het Instituut voor Nederlandse Geschiedenis maakt deel uit van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek. Illustratieverantwoording Schutbladen: kaart van het Hertogdom Brabant-West, uit: G. Mercator en J. Hondius, Atlas ou Representation du monde universel (Amsterdam, 1633). Kaarten- en prentenverzameling van het Rijksarchief in Noord-Brabant, inv.nr. 45. Pagina X: kaart van de situatie van de gemeentelijke indeling op 1 januari 1958. Bron: Provin- ciale Almanak 1969. Copyright: Rijksarchief in Noord-Brabant 1999. ISBN 90-5216-115-1 geb. Eerste band NUGI 641 Gezet en gedrukt door Drukkerij Orientaliste, Herent (België). Gebonden door Callenbach bv, Nijkerk. © 1999 Instituut voor Nederlandse Geschiedenis, Den Haag. Postbus 90755 • 2509 LT Den Haag • e-mail [email protected] Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming. No part of this book may be reproduced in any way whatsoever, without prior written permis- sion from the publisher. Voorwoord Dr. H.P.H. Camps werkte van 1962 tot 1979 aan de editie van het Oorkondenboek van Noord-Brabant tot 1312 (ONB). In 1979 verscheen het eerste deel, met de oorkonden betreffende de Meierij van ’s-Hertogenbosch en de heerlijkheid Gemert. Bij de opzet werd aanvankelijk uitgegaan van één oorkondenboek waarin alle oorkonden die betrekking heb- ben op het grondgebied van de provincie Noord-Brabant in chronologische volgorde zou- den worden uitgegeven. Vanuit dit oogpunt verzamelde, fotografeerde en bewerkte Camps oorkonden die betrekking hadden op het gehele Noord-Brabantse territorium. Op pragma- tische gronden werd later besloten tot een territoriale opsplitsing in vier delen, namelijk deel I: De Meierij van ’s-Hertogenbosch (met de heerlijkheid Gemert), deel II: Stad en Land van Breda, met de heerlijkheden Bergen op Zoom en Steenbergen, en met Nieuw Vossemeer, deel III: De voormalige Hollandse gebieden, met de heerlijkheden Heusden en Altena, en deel IV: De heerlijkheden Cuyk, Ravenstein, Megen, Boxmeer en Bokho- ven. Met de publicatie van deel I kwam Camps’ werk in 1979 niet tot een globale afron- ding. Bij zijn pensionering in 1979 liet hij een omvangrijke documentatie na (inclusief de fotocollectie) betreffende de drie nog op stapel staande delen en een supplementdeel. Voor deel II waren bij benadering 210 oorkondennummers verzameld, overgeleverd in 185 ori- ginelen, 437 afschriften en 13 vermeldingen, alsmede aantekeningen over nog ca. 300 oor- konden. Van die 210 nummers voor deel II vervaardigde Camps ongeveer tweehonderd bewerkingen met transcripties, op basis van het origineel en/of afschriften, en aantekenin- gen over de overlevering.1 De documentatie voor deel III bestond uit 14 nummers, over- geleverd in 8 originelen, 7 afschriften en 4 vermeldingen, alsmede aantekeningen over nog ongeveer 400 oorkonden. Voor deel IV waren 11 nummers verzameld, overgeleverd in 7 originelen, 14 afschriften en 1 vermelding, alsmede aantekeningen over nog ca. 300 oor- konden. Het supplementdeel op deel I bevatte reeds 14 nummers, overgeleverd in 1 origi- neel, 8 afschriften en 5 vermeldingen.2 Voor de bewerking van deel II betreffende de heerlijkheden Breda en Bergen op Zoom zijn in 1979 twee nieuwe bewerkers aangezocht. Op 1 april 1979 benoemde de Rijkscom- missie voor Vaderlandse Geschiedenis, voorloper van het Instituut voor Nederlandse Geschiedenis (ING), drs. M. Dillo als bewerker en opdrachthouder van het ONB voor de gehele werktijd; hij was reeds vanaf januari 1976 op parttime basis als assistent van Camps aan het ONB verbonden. In maart 1979 vervaardigde Dillo een werkinstructie voor het ONB op basis van de werkinstructie voor het Oorkondenboek van Gelre en Zutphen tot 1326 (OGZ). Van 1 april tot en met 30 september 1979 verrichtte hij nog werkzaamheden voor het OGZ. Op 1 oktober 1979 werd mw. drs. G.A.M. Van Synghel als bewerker benoemd voor de halve werktijd. Op 23 november 1983 volgde haar benoeming tot mede- opdrachthouder van het ONB. 1 Brief van H.P.H. Camps aan de Leden van de Commissie van Toezicht en Advies voor het Oor- kondenboek van Noord-Brabant tot 1312 d.d. 6 februari 1979, berustend in het documentatie- materiaal van het ONB. 2 Jaarverslag 1979 van de bewerkers. In het ‘Verslag over de werkzaamheden aan het ONB d.d. 7 oktober 1977’ noemt Camps een aantal van vierhonderd verzamelde teksten voor deel II, verza- meld uit 41 archieven. VII Aanvankelijk richtten de bewerkers zich, net als Camps, op de systematische verzame- ling van het archiefmateriaal voor zowel deel II als voor de delen III en IV van het ONB. In 1986 besloot de Commissie van Toezicht en Advies voor het ONB voorrang te geven aan de bewerking en uitgave van het materiaal van deel II en werd het heuristisch speur- werk voor de delen III en IV stopgezet.3 Uitgaande van de basisdocumentatie van Camps zijn oude drukken geëxcerpeerd, is het archiefonderzoek verricht en zijn voorlopig gereed- gemaakte drukconcepten voorgelegd aan de Commissie van Toezicht en Advies voor het ONB. Een eerste voorlopige balans van de nog voorliggende bewerkingen werd opge- maakt in mei 1992. De op dat ogenblik resterende 150 oorkonden werden evenredig ver- deeld, waarna Van Synghel in juni 1995 haar aandeel in de bewerkingen afrondde. Eind 1998 voltooide Dillo zijn werkzaamheden aan de bewerkingen, inclusief de vervaardiging van de Bijlage van de 27 oorkonden met vermelding van Noord-Brabantse getuigen. Nadat Van Synghel per 1 juli 1995 officieel als eindredacteur bij het ING-project Bron- commentaren was aangesteld, bleef zij in de periode juli 1995 tot september 1998 op inci- dentele basis archief- en bibliotheekonderzoek verrichten in binnen- en buitenland, bewerkte nog een aantal aan de documentatie toegevoegde stukken en corrigeerde de definitieve drukconcepten van haar bewerkingen. Op 1 oktober 1998 legde zij op verzoek van de directeur van het ING, dr. D. Haks, haar werkzaamheden aan de Broncommenta- ren tijdelijk neer en trad voor een periode van acht maanden weer toe tot het project ONB voor het verrichten van extra archief- en bibliotheekonderzoek, eindredactionele werk- zaamheden en het schrijven van Voorwoord en Inleiding. In de periode 1990-1998 verleenden verscheidene personen assistentie aan het project. Na het overlijden van drs. M. Drost, die het ONB in 1990 kortstondig assisteerde, droeg mw. J.C. van Leeuwen, medewerkster van het ING, van 1992 tot en met 1995 zorg voor de elektronische invoer van alle getypte voorlopige drukconcepten van de oorkonden. Om een spoedige afronding van het project mogelijk te maken, werd op 1 februari 1997 de medië- vist drs. E.T. van der Vlist aangetrokken. Hij verleende op parttimebasis tot december 1999 op deskundige, accurate en kritische wijze assistentie. Als eerste corrigeerde hij de door Van Leeuwen ingevoerde bewerkingen van Dillo. Daarna uniformeerde hij het gehele elek- tronische bestand van het Oorkondenboek en droeg zorg voor de integrale omnummering van de tot dan toe gecodeerde nummers en interne kruisverwijzingen van de bewerkingen. Tevens bewerkte hij de Middelnederlandse vertalingen van de nrs. 991 en 1111, en onder- zocht hij de Middelnederlandse vertalingen van de nrs. 1294, 1297, 1396 en 1538. Daar- naast beschreef en collationeerde hij nog originelen en afschriften van diverse bewerkin- gen, voegde nieuwe afschriften en uitgaven toe, herbewerkte diverse nummers en voegde zelf een nieuwe bewerking toe. In 1997/1999 stelde hij de Verklarende lijst van verkort aan- gehaalde werken, de Lijst van handschriftelijke bronnen alsmede de Index van persoons- en plaatsnamen samen. Tot slot droeg hij zorg voor de correctie van de drukproeven. Met de publicatie van deel II, dat 669 oorkonden bevat, wordt het project Oorkondenboek van Noord- Brabant tot 1312 door het ING afgesloten. In maart 1996 besloot het Bestuur van het ING het project en publicatie van de delen III en IV en het supplementdeel niet langer te continueren. Voor het gehele documentatiesysteem, bestaande uit het materiaal voor het Supplement op deel I en de oorspronkelijk geplande delen III en IV, zal een geschikte bewaarplaats worden gezocht. De fotocollectie van het gehele ONB is eigendom 3 Notulen van de 68e vergadering van de Commissie van Toezicht en Advies voor het ONB d.d. 8 oktober 1986. VIII van het Rijksarchief in Noord-Brabant te ’s-Hertogenbosch en blijft bijgevolg daar raad- pleegbaar. Tijdens de gehele bewerkingsperiode van deel II konden de bewerkers dankbaar gebruik maken van de vele waardevolle adviezen en kritische opmerkingen, verleend door de Commissie van Toezicht en Advies voor het Oorkondenboek van Noord-Brabant tot 1312. Zij bestond van 1979 tot en met 1998 uit de volgende leden: prof. dr. W.P. Blockmans (vanaf 7 april 1993), prof. dr. D.P. Blok (vanaf 14 mei 1986, voorzitter vanaf 18 mei 1988), dr. M.W. van Boven (van 26 oktober 1988 tot en met 9 mei 1990), dr. F.A. Bre- kelmans (tot en met 17 april 1991), dr. H.M. Brokken (secretaris tot en met 24 april 1985), prof. dr. H.F.J.M. van den Eerenbeemt (voorzitter tot en met 21 oktober 1987), drs. W.A. van Ham (vanaf 17 april 1991), prof. dr. Th. de Hemptinne (vanaf 23 oktober 1991), prof. dr. P.A. Henderikx (vanaf 25 oktober 1989), prof. dr. C. van de Kieft (tot en met 26 okto- ber 1988), dr. L.P.L. Pirenne (tot en met 18 mei 1988), prof. dr. W. Prevenier (tot en met 17 april 1991), dr. J.G.M. Sanders (secretaris vanaf 14 mei 1986), dr. J.G. Smit (vanaf 24 januari 1996) en prof. dr. R. Van Uytven (gedurende de gehele periode).