Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza Wydział Historyczny Agnieszka Królczyk Rosjanie i Rosja w relacjach Polaków podróżujących na Wschód (1795-1863) Praca doktorska napisana w Zakładzie Historii Europy Wschodniej UAM pod kierunkiem prof. dra hab. Artura Kijasa Poznań 2015 Pobrano z https://researchportal.amu.edu.pl / Downloaded from Repository of Adam Mickiewicz University 2021-10-08 Spis treści Wstęp…………………………………………………………………………3 Polityka wewnętrzna………………………………………………………...23 Edukacja……………………………………………………………………..86 Religia……………………………………………………………………...137 Sztuka………………………………………………………………………159 Obyczajowość…………………………………………………...…………201 Osobiste spotkania Polaków i Rosjan……………………………………...232 Zakończenie………………………………………………………………..280 Bibliografia…………………………………………………………………289 Pobrano z https://researchportal.amu.edu.pl / Downloaded from Repository of Adam Mickiewicz University 2021-10-08 WSTĘP Pierwsza połowa XIX w. to okres niezwykłej intensyfikacji kontaktów polsko- rosyjskich, niespotykanej do tej pory w historii obu narodów. Po utracie niepodległości Imperium Rosyjskie stało się dla Polaków jednym z najczęstszych kierunków podróży. Powody wyjazdów były różne, początkowo w wielu wypadkach narzucała je konieczność załatwienia spraw urzędowych, majątkowych (m.in. starania o zniesienie sekwestrów) czy rodzinnych. Na przełomie XVIII i XIX w. nierzadko odwiedzali dwór rosyjski polscy arystokraci związani wcześniej z kręgiem targowiczan. Nie brakowało także osób, które, jak Mickiewiczowska Telimena, pragnęły poznać słynne miasto nad Newą. W okresie Księstwa Warszawskiego zainteresowanie podróżami na Wschód, z przyczyn oczywistych, zdecydowanie zmalało. Sytuacja uległa zmianie po 1815 r., kiedy do Rosji napłynęła nowa fala Polaków. W miarę upływu lat, pogarszania się warunków społeczno-ekonomicznych na ziemiach polskich, a zarazem stopniowo malejących nadziei na szybką zmianę sytuacji politycznej, rosła liczba tych, którzy w Rosji zaczęli upatrywać szansę zrobienia kariery – urzędniczej, wojskowej, naukowej czy artystycznej1. Szczególnie widoczne stało się to od lat 20. XIX w. Kierunek wschodni narzucała także niemożność związana z ograniczeniami wizowymi. Polacy podążali głównie do dużych ośrodków miejskich, zwłaszcza zaś do Petersburga, pełniącego funkcje stołeczne wobec ziem polskich podporządkowanych Rosji (podobne funkcje pełnił Wiedeń wobec zaboru austriackiego i Berlin wobec zaboru pruskiego). Napływ Polaków do Petersburga (na krótko, na dłużej, czasem by osiąść na stałe) sprawił, iż stolica Rosji szybko stała się dynamicznie rozwijającym ośrodkiem polonijnym, którym pozostał do końca zaborów2. Represje zaborcy po powstaniu listopadowym, likwidacja Uniwersytetu Warszawskiego i Wileńskiego oraz Liceum Krzemienieckiego, spowodowały napływ do Rosji nowej grupy Polaków – uczonych oraz studentów. W tamtejszych ośrodkach uniwersyteckich zaczęła pojawiać się młodzież z Królestwa i Litwy, pragnąca 1 Swoje starania o uzyskanie odpowiedniej posady w Petersburgu opisuje m.in. Wincenty Pełczyński, który w od 1819 r. do połowy lat 20. XIX w. przebywał w Petersburgu. Zob. Pełczyński do Jeżowskiego, list z 13/25. 12.1819, [w:] Archiwum filomatów, cz. I, Korespondencya 1815-1823, t. I, 1815-1820, wydał J. Czubek, Kraków 1913, s. 342 i n. 2 Zob. L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Wrocław 1984. 3 Pobrano z https://researchportal.amu.edu.pl / Downloaded from Repository of Adam Mickiewicz University 2021-10-08 kontynuować swoją edukację, zdobyć zawód czy odbyć staż3. Większość młodych ludzi, po skończonej nauce, wracała w rodzinne strony. Jednakże Imperium Rosyjskie silnie odczuwające niedobór inżynierów, lekarzy, prawników, uczonych i fachowców różnych dziedzin, stwarzało duże perspektywy awansu, z których część chętnie korzystała. Wielu dostrzegało swoją życiową szansę w otwierających się słynnych „rynkach wschodnich” (na ziemiach polskich odsetek inteligencji, w tym inteligencji technicznej, był wyższy w porównaniu do przeciętnej w Rosji europejskiej4). Jak pisze Stefan Kieniewicz „Polak z zaboru pruskiego emigrujący do Niemiec mógł zostać tylko górnikiem lub robotnikiem rolnym. Polak z Galicji emigrujący do Wiednia niekiedy zostawał ministrem. Ale Polak z zaboru rosyjskiego mógł stać się w Rosji milionerem, menedżerem, uczonym, działaczem społecznym”5. I wielu rzeczywiście się nimi stawało. Potwierdzają to błyskotliwe kariery wielu polskich emigrantów – Alfonsa Koziełł-Poklewskiego, Tadeusza Bułharyna, Józefa Sękowskiego, Aleksandra Mickiewicza, Marii Szymanowskiej, Franciszka Malewskiego. Swoje wrażenia z pobytu w Rosji często opisywali oni w listach do bliskich, w dziennikach, pamiętnikach. Właśnie te relacje, ukazujące Rosję i Rosjan lat 1795-1863, są podstawą niniejszej pracy. Jej celem jest pokazanie wizerunku Rosjan, jaki utrwalił się w oczach Polaków udających się na Wschód dobrowolnie, a nie z wyroku sądu. Interesującym wydaje się problem, na ile ten odmienny (nie zesłańczy) status w środowisku rosyjskim zmieniał spojrzenie na Rosję? W jakim stopniu zastana tam rzeczywistość odpowiadała polskim wyobrażeniom o Rosji? W tym kontekście ważne pozostaje również pytanie: jak silną rolę w obrazie Rosji i jej mieszkańców odgrywał, ugruntowany na ziemiach polskich, negatywny stereotyp Moskala i czy pobyt na Wschodzie, choćby przez niedługi okres czasu, wpływał na jego modyfikację? Jak często zdarzały się próby jego przełamania? Dla Polaków żyjących w Rosji, w sposób naturalny, niezwykle istotną rolę w postrzeganiu jej mieszkańców stanowiły osobiste kontakty z Rosjanami. Rodzi to pytanie o kształt tych kontaktów? Czy niechęć, a bardzo często wrogość do Rosji i Rosjan, tak silnie odczuwane w społeczeństwie Królestwa, charakteryzowały również Polaków żyjących w Rosji? Na ile kontekst polityczny był w stanie ustąpić wobec chęci poznania, zrozumienia 3 Zob. F. Nowiński, Polacy na Uniwersytecie Petersburskim w latach 1832-1884, Wrocław i in. 1986; A. Kijas, Polacy na Uniwersytecie Charkowskim w latach 1805-1917, Poznań 2008; J. Tabiś, Polacy na Uniwersytecie Kijowskim 1834-1863, Kraków 1974. 4 S. Kieniewicz, Wpływ zaboru rosyjskiego na świadomość zaboru rosyjskiego, [w:] Dziedzictwo zaborów, pod red. J. Osicy, Warszawa 1983, s. 165. 5 Tamże, s. 166. 4 Pobrano z https://researchportal.amu.edu.pl / Downloaded from Repository of Adam Mickiewicz University 2021-10-08 drugiego człowieka? Mam nadzieję, iż tego typu analiza pozwoli ukazać kształtowanie się wizerunku Rosjan i Rosji w środowisku tamtejszej Polonii od upadku Polski do czasów powstania styczniowego. Praca została podzielona na rozdziały odpowiadające poszczególnym obszarom życia i działalności: polityce wewnętrznej, edukacji, religii, kulturze, obyczajowości oraz relacjom osobistym między Polakami i Rosjanami. Przywoływany powyżej termin „stereotyp” nie został, oczywiście, użyty przypadkowo, bowiem obraz Rosji i jej mieszkańców był w końcu XVIII w. już wyraźnie ukształtowany w mentalności Polaków. O jego formowaniu możemy mówić od końca XVI w., tj. od czasów panowania Stefana Batorego, gdy coraz częstsze konflikty zbrojne i działania polityczne z Wielkim Księstwem Moskiewskim stwarzały okazję do poznania wschodniego sąsiada. Z jeszcze większą uwagą społeczeństwo polskie zaczęło spoglądać na Wschód w okresie tzw. dymitriady. Pobyt na początku XVII w. w państwie moskiewskim przez miesiące, a niekiedy i lata, wielu tysięcy Polaków, zaowocował dużą ilością relacji6. Wtedy też pojawiło się wyobrażenie Rosjanina, które z czasem przerodziło się w stereotyp. Mieszkańcom tego kraju zaczęto przypisywać takie cechy jak dzikość, okrucieństwo, niewolniczą uległość wobec władzy zwierzchniej, ciemnotę, grubiaństwo, wulgarność7, pijaństwo8, brak ogłady towarzyskiej, prostactwo czy brak higieny9. Doskonałym odzwierciedleniem funkcjonującego wizerunku Rosjan, była ich charakterystyka dokonana przez Benedykta Chmielowskiego w pierwszej polskiej encyklopedii Nowe Ateny albo Akademija wszelkiej sciencyji pełna [Rosjanie] „Są słowa niedotrzymujący, do pijaństwa skłonni […]. Ordynans imperatorski i wszelkiej zwierzchności jak boskie ważą oracula [wyrocznie], wypełniają, jakoby piekielnymi do tego mieli kompuls [przymus] torturami. […] Potrawy ich czosnek, cebula, kapusta, suchar, trunek woda”10. Ta niska ocena kultury rosyjskiej obudziła w Polakach poczucie wyższości i pewnego lekceważenia wobec poddanych cara. Wszelkie cenione wartości, idee, 6 Zob. m.in. rękopis Biblioteki Kórnickiej: „Materiały do panowania króla Zygmunta III z czasów 1605- 1626”, z opisem „Carstwa moskiewskiego" k. 381v-390. 7 Zob. Pamiętniki Samuela i Bogusława Maskiewiczów (wiek XVII), oprac. A. Sajkowski, red. W. Czapliński, Wrocław 1961, s. 142. 8 Zob. S. Niemojewski, Stanisława Niemojewskiego pamiętnik 1606-1608, wyd. A. Hirschberg, Lwów 1899, s. 175. 9 Na temat kształtowania się wizerunku wschodniego sąsiada na przestrzeni wieków zob. A. Niewiara, Moskwicin – Moskal – Rosjanin w dokumentach prywatnych. Portret, Łódź 2006. 10 B. Chmielowski, Nowe Ateny albo Akademija wszelkiej sciencyji pełna, część II, Lwów 1754, s. 432. 5 Pobrano z https://researchportal.amu.edu.pl / Downloaded from Repository of Adam Mickiewicz University 2021-10-08 rozważania na temat humanizmu, postępu, wzory architektoniczne, rzemiosła, mody docierały do Polski z Zachodu. Natomiast Rosja niczym nie imponowała Polakom, niczego atrakcyjnego nie mogła więc zaoferować. Dodatkowo takie nastawienie wzmacniała popularna w sarmackiej Rzeczypospolitej ideologia „przedmurza chrześcijaństwa”, która sprawiała, że Polacy postrzegali swoje wschodnie granice jako granice cywilizowanej