X. HOMMAIRE DE HELL VE RESSAM JULES LAURENS Mü~terek Türkiye seyahatnamelerinin de~erlendirilmesi yolunda bir ara~t~rma Doç. Dr. SEMAV~~ EY~CE Türkiye ile ilgili çe~itli konularda yap~lacak ara~t~rmalar~n en önemli kaynaklar~ndan biri de yabanc~lar taraf~ndan yaz~lan seya- hatnamelerdir. ~imdiye kadar kütüphanelerimizden birinde bu çe- ~it yaymlarm tam bir koleksiyon halinde toplanm~~~ olmay~~~ ', hattâ bunlar~n bir rehber gibi faydalamlacak bir bibliyografyas~mn yap~l- mamas~~ 2, muhakkak ki büyük bir eksikliktir. Bu seyahatnamelefin hepsi ayn~~ de~erde olmamakla beraber 3, içlerinde çok dikkat çekici Ba~l~ca seyyahatnameler, Ankara'da Türk Tarih Kurumu, Istanbul'da Ar- keoloji Müzesi, Alman ve Frans~z Arkeoloji Enstitüleri, Istanbul Üniversitesi Genel, Edebiyat Fakültesi Tarih ve Deniz Müzesi klitüphanelerinde bulunmaktad~r. Ku- rulmakta olan Edebiyat Fakültesi merkez kütüphanesinde böyle bir koleksiyon meydana getirmek için te~ebbüslere geçilerek bir miktar kitap bir araya getirilmi~- tir. Dat~n~k seminer kütüphaneleri ile özel kütüphanelerde de hayli zengin seyahat- name koleksiyonlar~~ bulunmaktad~r. Böyle özel kütüphaneler aras~nda Ord. Prof. Cavid Baysun ile Re~id Saffet Atabinen'inkileri gösterebiliriz. 2 Hayli y~l evvel, uzun gayretler sonunda böyle bir bibliyografya yap~larak yay~nlanm~~~ ise de, maalesef bu çal~~ma tamamen unutulmu~tur. bk. A. Leval, Voyages en Levant pendant les XVI e, XVII e et XVIII e silcles, Essai de bibliographie, Bu- dapest 1897 ("Revue d'Orient et de Hongrie" den ayr~bas~m), bu otuz sahifelik de~erli bibliyografyada hayli seyahatname tam adlar~, çe~itli bask~~ ve tercümeleri ile tamt~hn~~t~r. Ayr~ca, A. M. Mansel, Türkiye'nin arkeoloji, ~pigrafi ve tarihi co~rafyas~~ için bibliyografya, Ankara 1948 ile S. Trak, Türkiye co~rafya eserleri genel bibliyografyas~, Ankara 1942 2, dan da bir dereceye kadar faydalarunak kabildir. Istanbul'dan geç- mi~~ olan seyyahlar -baz~~ noksanlara ra~men- J. Ebersolt, Constantinople byzantine et les voyageurs du Levant, Paris 1917, de toplu olarak bulunabilir. Yurdumuz ile ilgili seyyahatnameler hak. ayr~ca bk. N. lorga, Les voyageurs français dans l'Orient euro- pien, Paris 1928 (Revue des Cours et Conf&ences faites en Sorbonne'dan ayr~ba- s~m) ; ay. yz. Une vingtaine de voyageurs dans l'Orient Europlen, Paris 1928. 3 Hiç tan~nmam~~~ bâz~~ seyahatnamelerin, birçok bak~mlardan çok de~erli bilgiler ihtiva ettikleri görülür. Buna kar~~l~k, yazar~~ çok tan~nm~~~ di~er bir tak~m seyahatnameler ise hiçbir fayda sa~lam~yacak gevezelikler ile doludur ki bu hususda 6o SEMAV~~ EY~ CE mü~ahedeler ile dolu olanlar hiç de az de~ildir Do~umunun yüzellinci y~ldönümü vesilesiyle burada tan~ taca~~= frans~ z seyyah~~ Xavier Hommaire de Hell de kanaatimizce i~te bu ikinci gruba gi- ren, de~erli say~ labilecek bir scyahatname b~ rakm~~~ olan ara~t~ r~c~- lardand~r. HAYATI VE BA~LICA ESERLER~~ Alsacel~~ bir ailenin tek o~lu olan ~ gnace Xavier-Morand Hom- maire de He11,5 Yukar~~ Ren (Haut-Rhin) de Altkirch kasabas~ nda, 24 kas~m 1812'de do~aral, Altkirch ve Dijon'da yapt~~~~ ilk tahsi- linin arkas~ ndan Saint-Etienne madencilik okuluna devam etmi~~ ve ~~ 833'de buradan mezun olmu~tu. Henüz 21 ya~~ ndaki genç jeolog, o s~ rada Ackl, Wriot ad~ nda 16 ya~~ ndaki bir k~zla evlenmi~, derin bir a~kla ba~land~~~~ e~i, genç ara~t~ r~c~= bütün çal~~ malar~ na yar- d~mc~~ olmu~tur. Hommaire de Hell, 1835'e kadar Lyon'dan Akdeniz'e uzanan demiryolunun güzergâh etüdleri ile görevlendirildi~inden, s~ ras~~ ile Condrieux, Vienne ve Marsilya'da oturarak, bu etüdleri haz~ rlam~~ t~r. Hommaire de Hell'in kendisine daha iyi maddi imkan- lar sa~l~yacak bir i~~ arad~~~ n~~ ve nihayet Osmanh Devletini seçti~ini tesbit ediyoruz. Hizmet teklifleri Osmanl~~ devleti taraf~ndan uygun kar~~lanan De Hell, 1835 sonbahar~ nda Fransa'dan ayr~larak ~stan- Perrot'nün Anadolu Seyahatnamesi en iyi misali te~kil eder, Seyahatnamelerin genel bibliyografyas~ n~~ yapt~ktan sonra bunlar~n herbirini de~erlendirmek laz~m gelmektedir. Evvelce, R. E. Koçu bir te~ebbüse geçerek popüler kitapç~klar halinde "Tür- kiye Seyahatnameleri serisi" ad~~ alt~ nda 1938-1939 y~llar~nda alt~~ seyahatnamenin özetini ve seçme parçalar~ n tercümelerini yay~ nlam~~t~. 1956-57 y~llar~nda biz de, "Türkyurdu" dergisinde 6 seyahatnemenin özetlerini ve de~erli buldu~umuz nok- talar~ n~~ 12 makale halinde belirtme~e çal~~t~ k. bk. Türkyurdu, say~, 253, 254, 255, 256, 257, 258, 259, 260, 262, 264, 265, 266. 5 Hommaire de Hell'in hayat~~ hakk~ ndaki bilgileri, ~u yay~nlardan elde etme- miz mümkün oldu: De la Roquette, Notice nkrologique sur M. Hommaire de Hell, memb- re des socibtk de gbographie et de gkdogie etc. voyageur français, most en Perse, Frans~z Co~- rafya Kurumu'nun genel toplant~s~ nda 26 Temmuz 1851'de okunan bu nekroloji, Hell'in seyahatnamesinin ilk cildinin, 12-38. sahifelerinde bas~lm~~t~ r. Ayr~ca Col- mar belediyesi katiplerinden olup, Hell'in bir büstünü diktirtmek ve bu seyahat- X. HOMMAIRE DE HELL VE RESSAM LAURENS bul'a gitmek üzere Marsilya'dan yola ç~ km~~t~ r. Binmi~~ oldu~u A- vusturya yelkenlisi, Malta aç~ klar~ nda su yapm~~, günlerce u~ra~ma- dan sonra güçlükle Kefalonia'ya ula~abilen gemi, burada hiçbir yar- d~ m görmedi~inden batm~~t~ r. Ba~ta Fransa olmak üzere o devirde bütün Avrupa'da büyük bir Yunan hayranl~~~n~ n hakim oldu~u s~ rada, De Hell'in bu mil- lete kar~~~ tutumu ve kanaati tamamen aksinedir, nitekim 18 eylül 1835 tarihinde, e~ine yazd~~~~ mektubda : "Onlar art~ k eski Yunan- hlar de~ildir, onlar art~ k merhametimize bile lay~ k olmayan bir mil- lettir. Mümkün olsa nerede ise bizi gömle~imize var~ ncaya kadar soyacaklard~..." demekten çekinmemi~tir. De Hell, buradan ba~ka bir Avusturya yelkenlisi ile Izmir'e oradan da Marie-Doroth6e ad~nda bir vapurla Istanbul'a hareket eder. De Hell'in Istanbul'da ilk ziyaret etti~i ve dostlu~una çok önem verdi~i ~ah~s, Moniteur Ottoman gazetesini ç~karan Blake Bey'dir. 6 Üsküdar taraf~nda oturan Blake Bey'den sonra ziyaretine gitti~i di- ~er önemli ~ah~s ise Mehmed Nam~k Pa~a'd~r. 7 Kendisini gayet iyi namedeki resimler ile Belediye salonlar~n~~ süsletmek gibi te~ebbüsler yapan Goutz- willer, Hell'in çok tafsilâtl~~ olarak hayat~n~~ yazm~~t~ r. k~l. Ch. Goutzwiller, Notice biographique sur X. Hommaire de Hell, Colmar 1861, "Revue d'Alsace"dan ayr~bas~m. Bu yaz~n~ n haz~rlanmas~nda Hell'in e~ine yazd~~~~ mektuplardan faydalan~lm~~t~r. Frans~z ihtilâlinde Türkiye'ye iltica eden avukat Blake'in o~lu olan Alexandre Blake önce Izmir'de Courrier de Smyrne ad~~ ile Türk taraftar~~ frans~zca bir gazete ç~- karm~~~ ve Istanbul'a ça~r~ larak burada 1832'den itibaren türkçe Takvim-i Vekayi ile onun frans~zcas~~ olan Moniteur Ottoman'm idaresini eline alm~~t~r, bu hususta k~l. Selim Nüzhet (Gerçek), Türk gazetecili~i 1831-1931, Istanbul m ~ , 22 v.d.; A. Blake Bey, 1836'da Malta adas~nda esrarl~~ bir ~ekilde (belki zehirlenerek?) ölmü~tür. O~lu Edouard Blake (1824-1895)'de Türk hizmetinde bulunmu~tur (k~l. /. Alâed- din Gövsa, Me~hur Adamlar Ansiklopedisi, I, 153). 7 Nam~k Pa~a'n~n hayat~~ son y~llarda etrafl~~ surette incelenmi~tir, k~l. E. Ziya Karal, Mehmed Nam~k Pa~a'n~n hal tercümesi, "Tarih Vesikalar~" II (1942) 220-227, ve bilhassa, ~. Akal~n, Mehmed J1ram~k Pa~a, "Tarih Dergisi" IV, say~~ 7, 127-146; O devrin ba~ka seyahatnamelerinde de kendisinden bahsedilir, Marchebeus, Voyage de Paris â Constantinople par le bâteau vapeur, Paris 1839; k~l. "Türkyurdu", say~~ 259 (1956) 'o!, (Bu seyahat 1833'de yap~lm~~ t~r); J. Audjo, journal of a visit to Constan- tinople... in the spring and sum~ner 1833, London 1835, 96, 166; Miss Pardoe, The City of the Sultan, London 1837, II, ~~ 37; Nam~ k Pa~a'n~n resmi için bk. L A. Gövsa, Türk ~ne~hurlar~~ 274; Harb okulu tarihçesi 1834-1945 (has. y. y~ l~~ yok), s. 6-7 aras~. Hell'in ba~ar~s~zl~~~ n~n sebebi olarak hâmisi Nam~ k Pa~a'n~n gözden dü~mesi gösterilmek- tedir (bk. Goutzwiller, not 5'deki yer, 12) halbuki Pa~a'n~n biyografyalar~ndan bu hususda bir bilgi edinmek mümkün olm~yor. 62 SEMAVI EY~ CE kar~~hyan Nam~k Pa~a (1804-1892) onu Serasker Pa~a ile tan~~t~m ve Hell, böylece Osmanh hükümeti ile temaslara geçer. Vezirler ile yap~lan birçok görü~meden sonra Hell nihayet Osmanl~~ hükümeti ile bir anla~ma irnzalar. Ayda 2000 kuru~~ ayl~kla mühendis olarak hizmete giren Hell'in, ayr~ca ikamet edece~i evi temin edildikten ba~ka, kendisine günlük tayin tahsil de verilmi~ti. Talihin art~k ken- disine güldü~ünü zanneden ve büyük sevinç duyan genç mühendisin üzerinde çah~aca~~~ ilk i~, Istanbul'da Haliç'de, iki yüz metre uzunlu- ~unda bir asma köprü projesi idi. 14 arahk'da arazi üzerinde ince- lemelerini bitiren Hell, üç hafta içinde Sultan II. Mahmud'a tasar- lad~~~~ köprünün proje ve planlar~ n~~ sunabilece~ini umuyordu. 8 Bu arada Damad Halim Pa~a, kendisinden Karadeniz bo~az~~ a~z~nda yap~lacak bir fener projesi de istemi~ti. De Hell bir taraftan çal~~~rken bir taraftan da yeni temaslar yap~yordu. Nam~k Pa~a'n~n arac~l~~~~ ile o günlerde Kaptan Pa~a ile tan~~m~~~ ve tercümana lüzum olmak- s~z~n onunla italyanca görü~mü~tür. 9 Kaptan Pa~a ondan, top dökü- mü için Türkiye'deki madenlerden faydalanmamn çarelerini ara~t~r- mas~m ister.