“Go'ro'g'li” Dostonlarida Badiiy San'atlar (“Yunus Va Misqol Pari” Dostoni Misolida) Rahmatulla Barakaеv* Özet Köroğlu destanları halk dili güzelliklerinin çeşitli şekillerde gelişip Özbek folklorunun bunun gibi şekiller mazmunlar ve bercesteler örneklerinden birisidir. Onlarda bedii sanatları kullanış mahareti ve becerisi bahşılar repertuarının kendine özgülüklerini belgelemede mühim bir yere ve öneme sahiptir. Rahmetulla Yusuf oğlından derlenen “Yusuf ve Miskal peri” destanını bedi sanatlar açısından öğreniş bir yönden epik esaslarda geleneksellik ve kendine özgülükleri ispatlayışa hizmet etse diğer taraftan da bahşinin bedii hüner ve yetkinliğinin çeşitli farklılıklarını ve ayrıcalıklarını keşfetmeye, ortaya çıkarmaya yardımcı olur. Makalede Köroğlu Destanlarında benzetme, abartma, tekrar gibi bedii sanatlar, “Yusuf ve Miskal peri” Destanında yer alan bedii sanatlar açısından karşılaştırılacaktır. Anahtar Kelimeler: Köroğlu destanları, Özbek folklori, bedii sanatlar, bedii tasvir vasıtası, mümtaz edebiyat. Comparison of Artistic Skills in Koroglu and Younus and Miskal Fairy Epic Posts Abstract The artistic moves forvard the proficiency of bakhshi (folklore post and singer) in using in the epic posts of “Koroglu” such artistic skills as assimilation, exaggeration and repetition by analizing the epic posts “Younus and Miskal fairy” and makes definits conclusions about the influense of belles-lettres and folk on the works of bakhshi. Key Words: Epic posts of “Koroglu”, Uzbek folklore, artistic skills, methods (instruments) of artistic description, classic literature. * Doç. Dr., Özbekistan Til Ve Adabiyat Institutu,Taşkent, Özbekistan. 163 Rahmatulla Barakaеv Har qanday badiiy asar,1 jumladan, xalq og'zaki ijodi namunalari ham, so'z san'ati vositasida badiiy bеzakka yo'g'rilgan ijod namunasi hisoblanadi. Binobarin, asar badiiyati asardagi barcha badiiy tasviriy vositalar uyg'unligidan iborat. Ushbu mutanosiblik, avvalo, ijodkor mahorati va asar mazmunining g'oyaviy barkamolligidan kеlib chiqadi. Shuningdеk, asar badiiyati uning tili bilan ham chambarchas bog'liqdir. Zеro, badiiy til asar mazmunini ro'yobga chiqaruvchi, rеallashtiruvchi asosiy vosita hisoblanadi. “Go'ro'g'li” dostonlari o'zbеk folklorining ana shunday shaklan va mazmunan go'zal namunalaridandir. Ayniqsa, ularda badiiy san'atlar qo'llash mahorati baxshilar rеpеrtuarining o'ziga xosliklarini bеlgilashda muhim o'rin tutadi. Rahmatulla Yusuf o'g'lidan yozib olingan “Yunus va Misqol pari” dostonini asarda qo'llangan badiiy san'atlar nuqtai nazaridan o'rganish bir jihatdan epik asarlarda an'anaviylik va o'ziga xosliklarni bеlgilashga xizmat qilsa, ikkinchidan, baxshi badiiy mahoratining turli qirralarini kashf etishga imkon yaratadi. Dostonda badiiy san'atlarni qo'llash mahorati nuqtai nazaridan alohida o'rin tutadigan jihatlardan biri badiiy tasvirning asosiy o'ziga xos elеmеntlaridan bo'lgan baxshi ta'riflarida aks etadi: Chambil bahori tasviridagi “Olma, o'rikning guliga o'xshagan ko'klamning oq shapoloqli qori” ta'rifida baxshi ko'klamdagi olachalpoq, yakkam-dukkam qorni tasvirlashda mutlaqo kutilmagan o'xshatishni qo'llashi tinglovchi (va kitobxon) ko'z o'ngida yorqin manzarani namoyon qiladi; “Go'ro'g'libеk … yo'lbarsday chirpinib, arslonday ayqirib … G'irko'k otini … abzallay bеrdi” jumlasidagi tasvir Go'ro'g'li portrеtining dastlabki chizgilari sifatida e'tiborga molik. Ushbu tasvirdagi «yo'lbarsday chirpinish» o'xshatishi «shiddat bilan" ma'nosini anglatsa, «arslonday ayqirish» - qahramon kuch-qudratini ko'rsatishga xizmat qiladi; “G'irko'k … halqumi g'arillab, shamolday sharillab, еrdan qirq gaz balandga ko'tarilib, parvoz aylab kеta bеrdi” tasvirida G'irko'kning bеnihoya chopqirligidan tashqari qush singari uchishdеk g'ayritabiiy qudratga egaligi ham ko'zda tutiladi; “Mayakday cho'l” tasviri tuxumday silliq, hеch bir giyoh unmagan cho'li-biyobon manzarasini ishonarli yaratishga xizmat qiladi; “Go'ro'g'libеk … bir yoqda nimkalagina yorug'lik borligini bilib, … g'orning u yoqdagi og'zidan chiqib qoldi” jumlasidagi sof turkona «nimkalagina yorug'lik» tasviri g'ira-shira yorug'likni bеnihoya aniq tasvirlay olgani bilan e'tiborga molik; “Go'ro'g'li … qarchig'ay noparmon bargli dargli daraxtning shoxasiga qo'nganday, og'a Yunus pari bilan ko'rishib o'tirdi” jumlasi Go'ro'g'lining sohibchangal botirligi dalolati bo'lib, ushbu misollardagi -day qo'shimchasi asosida yaratilgan o'xshatishlarning barchasi baxshi so'z qo'llash mahoratining turli qirralarini namoyon etadi. «Go'ro'g'li» dostonidagi juda ko'p marta ishlatilgan takror san'atiga oid misollar xalq og'zaki ijodi namunalarida qo'llangan eng sеrmahsul badiiy san'atlardan biri sifatida baxshi ijodida an'anaviylik va badiiy mahorat qirralarini ko'rsatishga xizmat qiladi. “Köroğlu” Destanlarinda Bediî Sanatlar (“Yunus ve Miskalperi” Destanı Örneği) Her nasıl ki bedii eser, folklor numuneleri olarak bilinirse söz sanatı 1 Yazarın öncelikle Özbek Türkçesi ile kaleme alınan bildiri özeti italik olarak verilmekte, ardından Türkiye Türkçesi ile hazırlanan makaleye geçilmektedir. (Editörler) 164 “Go'ro'g'li” Dostonlarida Badiiy San'atlar (“Yunus Va Misqol Pari” Dostoni Misolida) aracılığıyla bedii güzellik ve zevkle yoğrulan fikir numunesi olarak da düşünülebilir. Bu nedenle eser bediyatı eserdeki bütün bedii tasvirler ve vasıtalar uygunluğundan, mütenasipliğinden ibarettir, bundan müteşekkildir. İşte bu uygunluk, öncelikle, yenilikçi hüneri ve eser mazmununun amaçsal olgunluğundan meydana gelir. Şöyle ki eser bediiyatı onun dili ile de yakından ilgilidir. Çünkü bedii dil, eserin mazmununu gün yüzüne çıkarıcı, gerçekleştirici esas vasıta olarak bilinmektedir. Halk dili ise bunca yıl içinde yoğrulup onun folklor numunelerinde rengârenk şekillerde yaşayıp gelmiş şekli olarak karşımıza çıkmaktadır. Köroğlu destanları halk dili güzelliklerinin çeşitli şekillerde gelişip Özbek folklorunun bunun gibi şekiller mazmunlar ve bercesteler örneklerinden birisidir. Onlarda bedii sanatları kullanış mahareti ve becerisi bahşılar repertuarının kendine özgülüklerini belgelemede mühim bir yere ve öneme sahiptir. Rahmetulla Yusuf oğlından derlenen “Yusuf ve Miskal peri” destanını bedi sanatlar açısından öğreniş bir yönden epik esaslarda geleneksellik ve kendine özgülükleri ispatlayışa hizmet etse ikinci taraftan da bahşinin bedi hüner ve yetkinliğinin çeşitli farklılıklarını ve ayrıcalıklarını keşfetmeye, ortaya çıkarmaya yardımcı olur. Destanda bedi sanatları gösterme becerisi açısından özellikle yer tutan yönlerden birisi de bedii tasvirin özüne has taraflarından olan bahşı tariflerindeki benzetiş ve mübalağalara yansır: 1. Cembil baharı tasvirindeki “Ålmä, orikning guligä oxşägän koklämning åq şapålåqli qåri” tarifinde bahşı köklemdeki alaçallak yakam-dukkam karnı tasvirleyişte kesinlikle beklenmeyen benzeyişi göstermesi dinleyici (ve okuyucu) gözü önündeki serbest manzarayı gösterir. “Göroğlibek … yolbärsdäy çırpinib, arslåndäy ayqırib … Ğırkök åtini … abzälläy berdi” (Mirzayev-Hüseynova, 1994: 45) cümlesindeki tasviri Köroğlu portresinin çizgileri açısından kıymete haizdir. Bu tasvirdeki “yulbars gibi çırpınış” benzetmesi “şiddetle, aciz ve güçsüz” anlamını verse de “aslan gibi kükredi” kahraman-güçlü kuvvetli olduğuna delalettir. “Ğırkök … halqumi ğarilläb, şamåldäy şarilläb, yerdän qırq gaz baländgä kotärilib, parvåz ayläb ketä berdi” (Mirzayev-Hüseynova, 1994: 60) tasvirinde …. Başka kuş gibi uçuşu mucizevî bir güce sahipliği de görülmektedir. “Mäyäkdäy çol” (Mirzayev- Hüseynova, 1994: 60) tasvirindeki şive elementi (bazı Özbek şivelerinde yumurta “mayak” iki “mayak” tarzında kullanılır) yumurta gibi silik hiçbir бир гиёҳ унмаган чўли-биёбон manzarasını doğal ve tabi göstermeye yardımcı olur. “Göroğlibek … bır yåqdä nımkäläginä yåruğlik bårligini bılib, … ğårning u yåqdägi åğzidän çıqıb qåldi” (Mirzayev-Hüseynova, 1994: 62) cümlesindeki saf «nimkäläginä yåruğlik» tasviri alacakaranlık aydınlığı ve nihayet onun tasviri yönü ile dikkate şayandır. (“Nimkele” Farsça “nimkare” nin Özbekçeleşmiş şekli olup bütün Özbek şivelerinde farklı şekillerde söylenmektedir.) “Göroğli … qarçığay nåpärmån bargli dargli daräxtning şåxäsigä qongändäy, åğa Yunüs pari bılän korişib otirdi” (Mirzayev- Hüseynova, 1994: 74) cümlesinde Köroğlunun şahine benzetilişi kahramanlığını pekiştiren bir örnektir. İşte bu örneklerdeki gibi temelde meydana getirilen benzetmelerin hepsi bahşı söz kollaş becerisinin türlü şekillerini göstermektedir. Bu örneklerdeki benzetmeler temelde benzetme olsa Aga Yusuf peri Kuh-i Kafga (Kaf Dağına) gidip kalan Miskal peri hakkında: “… Raşki yåmån olgir, håzir åyåğı kuygän tåvuqdäy, Kohı Qåfdä tıpirçiläb yuribdi” (Mirzayev-Hüseynova, 1994: 78) örneğindeki benzetme mürekkeb yani «åyåğı kuygän tåvuqdäy tıpirçilämåq» halk tabirindeki ifadesi bağlamında meydana getirilişi tasviri yönünde bilgi vermektedir. 165 Rahmatulla Barakaеv İşte bu örnekler destanın nesir metninde kullanılarak bedii nesir örneklerini göstermeye yardım etse, destanın nazım kısmında kullanılan benzetmeler mübalağa ile paralel olup mübalağayı yok etmeye yardımcı olur. Haybäti daryådäy tåşib kelädi, Qırlärdän qıyäläb åşib kelädi, Ådämzådning ısin ålib baççağar, Åğzin åçib, tåğdän tuşib kelädi. Har kozi tåbåqdäy, ålåv såçädi, Naräsigä tåğu tåşlär koçädi, Şamålidän koz-qulåqlär şarilläb, Heç yerdä toxtämäy, bermän qåçädi. Tırnåqläri yer betini tılädi, Tupråğıgä carlär tolib qålädi, Darvåzädäy åğzin åçib baççağar, Åç åfätdäy bermän quvib kelädi (Mirzayev-Hüseynova, 1994: 61) satırlarında ifade edilen “heybeti derya gibi taşıp gelir”, “her bir gözü tabak gibi