Kulon 24 (2019) 57 Kulon 24 (2019), 57-69 PL ISSN 1427-3098 NOTATKI FAUNISTYCZNE Owady Marian Szymkiewicz, Elżbieta Szymkiewicz PIERWSZE STWIERDZENIA SINICY NADBRZEŻNEJ AIOLOPUS THALASSINUS FABRICIUS 1781 "ORTHOPTERA: ACRIDIDAE# W WOJEWÓDZTWIE WARMIŃSKO&MAZURSKIM Podczas badań faunistycznych prowadzonych w sierpniu i wrześniu 2019 r. w południowej części województwa warmińsko-mazurskiego, na pograniczu dwóch makroregionów: Pojezierza Mazurskiego i Niziny Mazowieckiej, stwierdzono licz- ne występowanie sinicy nadbrzeżnej Aiolopus thalassinus. Gatunek ten dotychczas nie był podawany z terenu Pojezierza Mazurskiego, jak i z północnych krańców Niziny Mazowieckiej. Pierwsze stwierdzenie miało miejsce w dniu 1 VIII 2019 w miejscowości Łatana Wielka (pow. szczycieński). Na polu o powierzchni około 0,7 ha stwierdzono obecność co najmniej 30 osobników. Obserwacje wykazały, że obok dużych samic były tu także znacz- nie mniejsze samce tego gatunku. Spłoszone owady przelatywały szybkim, niskim lotem dystans od kilku do 40 m i zapadały w niskiej roślinności. Chętnie prze- siadywały na gołym, nagrzanym piasku. W trakcie kolejnych kontroli wykazano ten gatunek, także na terenach sąsiednich. W rezultacie do 10 VIII 2019 na liczą- cym około 10 km długości transekcie prowadzącym przez krajobraz rolniczy me- zoregionów: Równina Mazurska i częściowo Równina Kurpiowska wykryto ko- lejne 10 stanowisk tego gatunku. W dniach 11 VIII, 15 VIII, 18 VIII, 25 VIII i 4 IX 2019 skontrolowano następnie rozległy obszar południowej części woj. warmińsko-mazurskiego wchodzący w skład powiatów: szczycieńskiego i piskie- go. W wyniku tych eksploracji wykryto kolejne 18 stanowisk sinicy nadbrzeż- nej na terenach gmin: Pasym, Szczytno, Jedwabno, Wielbark, Świętajno i Roz- ogi w pow. szczycieńskim i na terenie gminy Pisz w pow. piskim. Kontrolowano tam tylko wybrane biotopy, które na podstawie dotychczasowego doświadczenia obserwatorów mogły być zasiedlone przez ten gatunek. Jeśli koło jakiejś miejsco- wości wykryto występowanie sinicy, kolejnych, odpowiednich biotopów już nie sprawdzano. Wyjątkiem był wcześniej wielokrotnie kontrolowany transekt. Na poszczególnych wykrytych stanowiskach, z uwagi na rozległość siedlisk, nie oce- niano precyzyjnie liczby wszystkich występujących okazów. 58 Kulon 24 (2019) Fot. 1. Jeden z wiodących biotopów sinicy nadbrzeżnej Aiolopus thalassinus , Wesołowo, 18 VIII 2019 (fot. M. Szymkiewicz) Photo 1. One of the main biotope for Aiolopus thalassinus, Wesołowo, 18 August 2019 (Photo M. Szymkiewicz) Sinica nadbrzeżna jest dużym szarańczakiem, długość ciała samic waha się od 21 do 30 mm, a samców od 15 do 20 mm (Detzel 1998). W ubarwieniu prze- waża barwa intensywnie zielona, ale spotyka się także osobniki jasnozielone, pra- wie cytrynowe, jak również okazy o barwie jasno i ciemnobrązowej. Na skrzydłach przednich widoczne są różnej wielkości ciemne plamy, które mogą przechodzić także na głowę, przedplecze i kończyny tylne (Fischer et al . 2016). Dolna część goleni kończyny tylnej jest barwy czerwonej, czasami żółtej, a bardzo rzadko nie- bieskiej (Fischer et al. 2016). Długie skrzydła zarówno u samic, jak i u samców wystające daleko poza staw kolanowy tylnej pary kończyn, a u wielu osobników także poza odwłok, sprawiają, że sinice znakomicie latają. Dzięki temu, w prze- ciwieństwie do wielu gatunków, których samice pozbawione są zdolności lotu, jak np. u trajkotki czerwonej Psophus stridulus , sinice mają duże możliwości prze- mieszczania się, co znacznie sprzyja zasiedlaniu nowych terenów. Sinica nadbrzeżna zasiedla okresowo podmokłe biotopy na tarasach zale- wowych dolin rzecznych, a także w okolicach większych zbiorników wodnych (Bazyluk i Liana 2000). Odpowiednia ilość wilgoci w podłożu jest dla tego ga- tunku ważna we wczesnych stadiach rozwoju. Natomiast osobniki dorosłe bardzo Kulon 24 (2019) 59 często spotykane są na siedliskach suchych, z glebami przepuszczalnymi i szybko nagrzewającymi się. Są to najczęściej miejsca silnie nasłonecznione i porośnięte niską roślinnością (Detzel 1998). Jako gatunek rzadki została umieszczona na „Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce” w kategorii VU (narażony na wyginięcie) (Liana 2002). Gatunek występuje na bardzo rozległym obszarze obejmującym cały kontynent afrykański, południową Azję, Australię, jak i południową Europę oraz duże fragmenty Europy Środkowej. Sinica nadbrzeżna rozpowszechniona jest, między innymi w krajach basenu Morza Śródziemnego (Detzel 1998). Aktualnie w Europie najbardziej północne stanowiska obejmują tereny Francji do wysokości północnych krańców Zatoki Biskajskiej, w tym departamenty: Nord, Sarthe, Seine-et-Marne, Bas-Rhin (Detzel 1998). W Niemczech obszar występowania zajmuje część południowo–zachodnią (położone nad Renem równiny w granicach Badenii – Wirtembergii, Nadrenii – Palatynatu i niewielkie fragmenty w Hesji) (Detzel 1998, Fischer et al . 2016). Ponadto gatunek ten występuje w południowej Szwajcarii, północnych Włoszech, w Austrii, w Czechach, Słowacji i Polsce (Detzel 1998). Gatunek zasiedla także inne kraje Europy Południowo-Wschodniej: http:// orthoptera.species; le.org/Common/basic/Taxa.aspx?TaxonNameID=1103315 Fot. 2. Pole z uprawą seradeli pastewnej z dużą populacją sinicy nadbrzeżnej Aiolopus thalassinus, Łatana Mała, 10 VIII 2019 (fot. M. Szymkiewicz) Photo 2. Field of serradella with a large population of Aiolopus thalassinus , Łatana Mała, 10 August 2019 (Photo M. Szymkiewicz) 60 Kulon 24 (2019) W naszym kraju do roku 2000 sinica nadbrzeżna znana była z rozproszo- nych, często efemerycznych stanowisk rozmieszczonych w 9 krainach zoogeogra- ; cznych, między innymi: na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej, na Podlasiu, Nizi- nie Mazowieckiej, Nizinie Sandomierskiej, na Wyżynie Lubelskiej, Wyżynie Ma- łopolskiej, w Bieszczadach i na Dolnym Śląsku (Bazyluk i Liana 2000). W poło- wie lat 50. XX w. obszar występowania tego gatunku w Polsce obejmował tereny położone na południe od linii Małkinia-Poznań (Bazyluk 1956). W roku 1994 północną granicę występowania sinicy nadbrzeżnej w Polsce wyznaczała linia wy- tyczona pomiędzy Łomżą, Wyszogrodem, Koninem, Poznaniem oraz Żaganiem (Bazyluk i Liana 1994). Nowe informacje o aktualnych stanowiskach tego gatunku w Polsce za- wdzięczamy pierwszym danym gromadzonym w ramach projektu „Prostoskrzydłe (Orthoptera ) Polski” Żurawlew et al . 2019) oraz publikowanym danym (Mielczarek i Grobelny 2018, Żurawlew et al. 2019). Większość współczesnych miejsc wystę- powania sinicy nadbrzeżnej (za takie przyjęto stanowiska wykryte po roku 1990) obejmuje stały obszar występowania tego szarańczaka, czyli tereny położone na południe od granicy wytyczonej przez Bazyluka i Lianę (1994), w tym: wschodnią część Wielkopolski, południowo-zachodni, południowy i południowo–wschodni obszar Mazowsza, Lubelszczyznę oraz południowo-zachodnie obrzeża Podlasia. Kil- ka stanowisk usytuowanych jest na północ od opisanej wyżej granicy (Żurawlew et al. 2019; https://orthoptera.entomo.pl – dostęp 20.10.2019). Wykrycie 29 stanowisk sinicy nadbrzeżnej w granicach woj. warmińsko-ma- zurskiego znacząco przesuwa północną granicę występowania tego gatunku w Pol- sce (tab.). Najbardziej na północ wysunięte stanowisko w miejscowości Narajty (gm. Pasym) oddalone jest już tylko ok. 22,5 km w linii prostej od Olsztyna i jest to jedyne stanowisko leżące w granicach mezoregionu Pojezierze Olsztyńskie, po- zostałe leżą w granicach mezoregionów: Równina Mazurska (makroregion Poje- zierze Mazurskie) i Równina Kurpiowska (makroregion Nizina Mazowiecka). Wy- stępowanie sinicy w roku 2019 potwierdzono w pasie o długości 55 km w linii prostej (odległość pomiędzy stanowiskami Narajty i Karpa) i maksymalnej szero- kości od 3 do 27,5 km. Omawiany teren nie był dotychczas obszarem intensyw- nych badań prostoskrzydłych, ale od wielu lat gromadzone są tu dane na temat kilku rzadszych gatunków, takich jak: trajkotka czerwona P. stridulus , przewężek błękitny Sphingonotus caerulans , długoskrzydlak sierposz Phaneroptera falcata i na- pierśnik torfowiskowy Stethophyma grossum . Dlatego prawdopodobne jest, że ob- szar ten został przez sinicę nadbrzeżną zasiedlony w ostatnich latach. Być może były to ostatnie dwa, może cztery lata, które należały do bardzo ciepłych. Jest ra- czej niemożliwe aby autorzy doniesienia przeoczyli tego dość dużego szarańczaka, odznaczającego się charakterystycznym, szybkim i niskim lotem. Przypuszczalnie gatunek ten nadal jest w ekspansji, o czym świadczą stwierdzenia na niektórych stanowiskach pojedynczych osobników (do 5 exx.). Najprawdopodobniej zasie- dlenie tego obszaru ma charakter trwały, o czym świadczy obok znacznej liczby stanowisk, także dość duża liczba obserwowanych osobników. Kulon 24 (2019) 61 Tab. Wykaz stanowisk sinicy nadbrzeżnej Aiolopus thalassinus w województwie warmiń- sko-mazurskim Table. List of the sites where Aiolopus thalassinus was recorded in the Warmian-Masurian voivodship. (1) – Date, (2) – Locality, (3) – Municipality/county, (4) – UTM square, (5) – Number of specimens, (6) – Habitat Data Miejscowość Gmina / Kwadrat Liczba Środowisko (6) (1) (2) powiat (3) UTM (4) exx. (5) Piaszczyste pole z rzadko rosnącą, 1 VIII Wielbark/ niską saradelą spasaną bydłem. Łatana Wielka EE01 >30 2019 szczycieński W sąsiedztwie okresowo wilgotne pastwiska. Piaszczyste nasłonecznione pole z ni- 4 VIII Wielbark/ Łata Mała EE01 >5 ską i rzadką saradelą, w sąsiedztwie 2019 szczycieński okresowo wilgotne pastwiska (fot. 2). Suche pastwisko z licznymi po- 4 VIII Wielbark/ Łatana Mała EE01 .>10 wierzchniami odkrytego piasku 2019