Goede sfeer maar weinig slagvaardig Het Kabinet-Van Agt/Wiegel (1977-1981) Ontwikkeling van de beeldvorming en het imago Masterscriptie Politiek en Parlement Koen van Kraaij 15 augustus 2017 Begeleider: drs. A.C. Hoetink Foto: Het kabinet-Van Agt/Wiegel op de trappen bij paleis Soestdijk (19 december 1977). Bron: <https://www.parlement.com/id/vh8lnhronvw8/kabinet_van_agt_i_1977_1981> (laatst geraadpleegd op 15 mei 2017). 1 Het kabinet-Van Agt/Wiegel: beeldvorming en imago Inhoud Inleiding ............................................................................................................................................... 3 De jaren zeventig in perspectief: debat over politieke kleur van het decennium .......................... 4 Het kabinet-Van Agt/Wiegel in de geschiedschrijving .................................................................... 7 Beeldvorming in de politieke geschiedenis ................................................................................... 10 Definitie beeldvorming en onderzoeksmethode .......................................................................... 12 Hoofdstuk 1 ....................................................................................................................................... 16 De langste kabinetsformatie ooit: geen tweede kabinet-Den Uyl .................................................... 16 Verloop Kabinetsformatie 1977 .................................................................................................... 16 Relevantie beeldvorming over formatie voor kabinet-Van Agt/Wiegel ....................................... 17 Conflicten tussen PvdA en CDA maakten coalitie onmogelijk ...................................................... 18 Een (te) eenvoudige kabinetsformatie met Van Agt en Wiegel .................................................... 20 Invloed kabinetsformatie van 1977 op beeldvorming kabinet-Van Agt/Wiegel .......................... 24 Hoofdstuk 2 ....................................................................................................................................... 25 De loyalisten van het CDA: Geen binding, maar wel verbondenheid ............................................... 25 Ontstaan loyalisten in CDA-fractie ................................................................................................ 25 Relevantie beeldvorming over loyalisten voor kabinet-Van Agt/Wiegel ...................................... 25 Beweegredenen voor de loyalisten ............................................................................................... 26 Gevolgen houding loyalisten voor het kabinet-Van Agt/Wiegel in de praktijk ............................. 28 Invloed CDA-loyalisten op beeldvorming kabinet-Van Agt/Wiegel .............................................. 30 Hoofdstuk 3 ....................................................................................................................................... 32 Bestek ‘81: noodzakelijk bezuinigingsplan veroorzaakt veel onenigheid ......................................... 32 De oorzaken en gevolgen van Bestek ‘81 ...................................................................................... 32 Relevantie beeldvorming over Bestek ‘81 voor kabinet-Van Agt/Wiegel ..................................... 33 Schuldvraag slechte staat overheidsfinanciën .............................................................................. 33 Oorzaken mislukken Bestek ‘81 .................................................................................................... 35 Het vertrek van minister van Financiën Frans Andriessen ............................................................ 36 Invloed financieel beleid op beeldvorming kabinet-Van Agt/Wiegel ........................................... 38 Eindconclusie ..................................................................................................................................... 40 Bijlage 1: Samenstelling van het kabinet-Van Agt/Wiegel ................................................................ 42 Bijlage 2: Analysekader onderzoek ................................................................................................... 44 Bronnen en Literatuurlijst ................................................................................................................. 45 Literatuur ....................................................................................................................................... 45 Bronnen ......................................................................................................................................... 47 2 Het kabinet-Van Agt/Wiegel: beeldvorming en imago Inleiding De Nederlandse politieke geschiedenis van de jaren zeventig heeft lange tijd een eenzijdig beeld gehad. Grote politieke gebeurtenissen in de jaren zeventig zijn uiteraard de oliecrisis, de Menten-affaire en treinkaping van Molukkers bij de Punt.1 Het beeld in de geschiedschrijving over de politieke geschiedenis van de jaren zeventig wordt vooral gedomineerd door de grote invloed van links activisme in Nederland en bij uitstek door het beleid van het meest linkse kabinet ooit, het kabinet- Den Uyl.2 Het is met name de verbeelding van dit kabinet geweest die de politiek van de jaren zeventig symboliseert in veel geschiedschrijving. Dit heeft tot gevolg gehad dat er een ander kabinet uit de late jaren zeventig, dat de gehele parlementaire periode heeft volgemaakt, is ondergesneeuwd in de geschiedschrijving. Daar waar er in het verleden al veel studies zijn verricht naar het kabinet-Den Uyl, komt het kabinet-Van Agt I veel minder prominent naar voren in parlementaire historische studies.3 Het is daarom van belang dat er meer onderzoek wordt verricht naar het kabinet-Van Agt/Wiegel, oftewel de ‘vennootschap onder firma’ van Dries van Agt (CDA) en Hans Wiegel (VVD).4 Onderzoeken naar het daadwerkelijk beleid van het kabinet-Van Agt I, beter bekend als het kabinet-Van Agt/Wiegel, zijn uiteraard al verricht.5 Deze onderzoeken focussen zich voornamelijk op de feitelijke gebeurtenissen die gedurende de kabinetsperiode plaatsvonden. Een goed voorbeeld hiervan is het boek Parlementaire geschiedenis van Nederland, dat in 2011 is uitgebracht door het Centrum voor Parlementaire Geschiedenis (CPG) in Nijmegen.6 Een contrast tekent zich af als we kijken naar de verschillen tussen de verschenen publicaties over het kabinet-Van Agt/Wiegel enerzijds en die over het kabinet-Den Uyl anderzijds. De verschenen publicaties over het kabinet-Den Uyl beperken zich namelijk niet tot feitelijke historische weergaves. Over het kabinet-Den Uyl is namelijk veel literatuur verschenen die vooral betrekking heeft op de beeldvorming en de mythes die samenhingen met het kabinet. Hierin komt er een hele andere dimensie van de politieke geschiedenis naar voren. Het is hier namelijk niet het beleid (en de politieke inhoud) van het kabinet dat naar voren wordt gebracht, maar de beeldvorming rondom de hoofdrolspelers binnen het kabinet, de aangelegenheden waarmee het kabinet te maken kreeg en het kabinet in het algemeen. Publicaties zoals De Verbeelding aan de Macht, Het tweede kabinet-Den Uyl en Heimwee naar de politiek focussen zich met name op het politieke spel en de beeldvorming rondom het kabinet-Den Uyl.7 Bij het kabinet-Van Agt/Wiegel zijn er echter geen onderzoeken verricht die zich specifiek richten op de beeldvorming rondom het kabinet. Juist dit zou erg interessant zijn, omdat het zelfbeeld en imago van het kabinet ons meer kan vertellen over de manier waarop het kabinet in de maatschappij werd neergezet en welke ontwikkelingen er in deze beeldvorming plaatsvonden. 1 Peter Verkooijen, Goed & fout na de oorlog : de grote lijnen van de recente Nederlandse politieke geschiedenis (Amsterdam 2000). 2 Peter Bootsma en Willem Breedveld, De Verbeelding aan de macht - Het Kabinet-Den Uyl 1973-1977 (Den Haag 1999). 3 In deze scriptie zal de benaming ‘kabinet-Van Agt/Wiegel’ worden gebruikt om het kabinet aan te duiden. 4 Adrianus Koster, De eenzame fietser : insiders over de politieke loopbaan van Dries van Agt (1971-1982) (Culemborg 2008) 162. 5 Jac Bosmans en Alexander Van Kessel, Parlementaire geschiedenis van Nederland (Amsterdam 2011) 145-159; Jac Bosmans, Staatkundige vormgeving in Nederland (Assen [u.a. 1999). 6 Bosmans en Van Kessel, Parlementaire geschiedenis van Nederland, 145-159. 7 Bootsma en Breedveld, De Verbeelding aan de macht - Het Kabinet-Den Uyl 1973-1977; Ilja Van den Broek, Heimwee naar de politiek : de herinnering aan het kabinet-Den Uyl (Amsterdam 2002); Jan Joost Lindner, Het tweede kabinet-Den Uyl : linkse idealen en mislukkingen 1966-1994 (Amsterdam 2003). 3 Het kabinet-Van Agt/Wiegel: beeldvorming en imago Relevant is niet alleen de publieke beeldvorming, maar ook hoe in latere meer of minder professionele geschiedschrijving het kabinet is neergezet. Wordt het kabinet-Van Agt/Wiegel in contrast gezien als een uiterst conservatief kabinet? Of is het dominante beeld in de geschiedschrijving dat het juist de no-nonsense kabinetten van minister-president Lubbers zijn geweest die een conservatief hebben gevoerd? Was het kabinet-Van Agt/Wiegel evenals een het kabinet-Den Uyl een vechtkabinet? Kwamen linkse CDA-dissidenten alleen voor ten tijde van het kabinet-Van Agt/Wiegel? Waarom lukte het formeren van een kabinet met Van Agt en Wiegel binnen enkele weken, terwijl het Van Agt en Den Uyl niet lukte in een halfjaar tijd? Waren de potverteerders van het kabinet-Den Uyl of de puinruimers