UWM Studia Prawnoustrojowe 22 143 2013 Jacek Goclon Uniwersytet Wroc³awski Gabinet Jana Kucharzewskiego pierwszy rz¹d Królestwa Polskiego 19171918. Ustrój, sk³ad osobowy i dzia³alnoæ Odrodzenie polskiej pañstwowoci kojarzone jest powszechnie z powro- tem do Polski w dniu 10 listopada 1918 r. komendanta Józefa Pi³sudskiego, przywódcy konspiracyjnej Polskiej Organizacji Wojskowej. Tymczasem zrêby polskiej pañstwowoci zaczê³y powstawaæ dwa lata wczeniej. Punktem zwrotnym by³o og³oszenie 5 listopada 1916 r. przez dwóch cesarzy: Niemiec i Austro-Wêgier restauracji Królestwa Polskiego i powo³anie trzyosobowej Rady Regencyjnej (pe³ni¹cej rolê regenta). Przyczyn¹ tej pozornej wielko- dusznoci by³a s³abn¹ca pozycja militarna pañstw centralnych (Niemiec, Austro-Wêgier, Bu³garii i Turcji) oraz pog³êbiaj¹cy siê brak rekrutów. Wów- czas w³adze w Berlinie i Wiedniu zrozumia³y, ¿e do wygrania prowadzonej na dwa fronty wojny konieczne bêdzie przeprowadzenie nowego, przynajmniej milionowego zaci¹gu, co by³o mo¿liwe g³ównie na ziemiach polskich odebra- nych Rosji w 1915 r. Oczywicie cen¹ za zrealizowanie tej koncepcji musia³a byæ obietnica odzyskania niepodleg³oci lub przynajmniej nadania szerokiej autonomii polskiemu spo³eczeñstwu. Orodkiem decyduj¹cym by³ rz¹d w Berlinie, poniewa¿ Austro-Wêgry po pocz¹tkowo zwyciêskiej ofensywie Aleksieja Brusi³owa straci³y mo¿liwoæ utworzenia trialistycznej monarchii austriacko-wêgiersko-polskiej. Po wielu naradach zwo³ano konferencjê mini- strów spraw zagranicznych obydwóch pañstw niemieckich, która odby³a siê 11 i 12 sierpnia 1916 r. w Wiedniu, a jej ustalenia doprowadzi³y ostatecznie do proklamowania 5 listopada 1916 r. Królestwa Polskiego. Polscy dzia³acze polityczni stoj¹cy po stronie pañstw centralnych mogli zatem przyst¹piæ do organizowania zêbów polskiej administracji, czego pierwszym przejawem by³o utworzenie w 1916 r. Tymczasowej Rady Stanu (dalej: TRS), a w roku nastêpnym powo³anie Rady Regencyjnej i pierwszego polskiego rz¹du z Ja- nem Kucharzewskim na czele. Zarówno postaæ pierwszego polskiego premiera, jak i gabinetu, którym kierowa³, dotychczas nie zosta³y opisane w ¿adnej monografii istnieje za- 144 Jacek Goclon tem w historiografii powa¿na luka w tym zakresie. Publikacja niniejsza, oparta g³ównie na ród³ach archiwalnych, znajduj¹cych siê w Archiwum Akt Nowych w Warszawie, opracowaniach, wspomnieniach pamiêtnikarskich i relacjach prasowych1, jest prób¹ chocia¿ czêciowego jej wype³nienia. Zakres kompetencji rz¹du Aktem podstawowym, na którym opiera³y swoj¹ dzia³alnoæ polskie gabi- nety, by³ dekret Rady Regencyjnej z 3 stycznia 1918 r. Ustalono w nim kompetencje Rady Ministrów, do których nale¿a³y: ustalanie programu dzia- ³ania rz¹du i zasad ogólnej polityki rz¹dowej, wys³uchiwanie sprawozdañ szefów resortów z dzia³alnoci ich ministerstw wraz z uzasadnieniem, roz- strzyganie sporów dotycz¹cych kilku ministrów, rozpatrywanie spraw prze- kraczaj¹cych kompetencje ministrów, a tak¿e podejmowanie uchwa³ w kwe- stii sposobu przejmowania administracji, organizacji i zakresu kompetencji wszystkich ministerstw. Ponadto zadaniem gabinetu by³o podejmowanie uchwa³ w sprawach projektów ustaw, dekretów i reskryptów, które na posie- dzeniach przedk³ada³ premier lub ministrowie (wymaga³y one jednak akcep- tacji Rady Regencyjnej). Szefowie resortów zostali zobowi¹zani do opracowa- nia dla rz¹du projektów przejmowania administracji od w³adz okupacyjnych, zorganizowania aparatu administracyjnego dla swoich dzia³ów oraz opraco- wania projektów aktów prawnych i realizowania zadañ administrowania w przekazanym zakresie uprawnieñ2. Pozycja Prezydenta Ministrów Kompetencje szefa gabinetu zosta³y okrelone w patencie z 12 wrzenia 1917 r. i dekrecie z 3 stycznia 1918 r., chocia¿ nie sprecyzowano w nich, jaki organ mia³ powo³ywaæ premiera. W aktach tych okrelono tylko, ¿e akty Rady Regencyjnej wymagaj¹ jego kontrasygnaty. Formalnie ¿aden z wymie- nionych aktów nie uzale¿nia³ obsadzania stanowiska szefa rz¹du od opinii w³adz okupacyjnych, ale w praktyce Rada Regencyjna musia³a siê liczyæ ze zdaniem rz¹dów pañstw centralnych. Uzgodnieñ (bez ¿adnej podstawy praw- nej) dokonywano poprzez Generalnych Gubernatorów, do których Rada zwraca³a siê formalnie jedynie z oznajmieniem mianowania konkretnej 1 Jedynym opracowaniem i to o charakterze popularnonaukowym o gabinetach Królestwa Polskiego jest publikacja pod red. J. Farysia i J. Pajewskiego, Gabinety Drugiej Rzeczypospoli- tej, Szczecin Poznañ 1991. 2 Ibidem, s. 27, 28; art. 911 i 1419 dekretu z 3 stycznia 1918 r. Gabinet Jana Kucharzewskiego pierwszy rz¹d Królestwa Polskiego 19171918... 145 osoby, ale faktycznie z objêciem tego urzêdu czekano do nadejcia pisma od rz¹dów w Berlinie i Wiedniu, czy akceptuj¹ lub odrzucaj¹ dan¹ kandy- daturê3. Dekret o tymczasowej organizacji w³adz okrela³ premiera jako naczel- nika Rz¹du Pañstwa Polskiego reprezentuj¹cego Radê Ministrów. Poza tym zakres jego obowi¹zków obejmowa³: kontrasygnaty wszystkich reskryptów i dekretów Rady Regencyjnej, ich og³aszanie i kontrolê wykonywania, zwo³y- wanie i przewodniczenie posiedzeniom gabinetu oraz kierowanie jego praca- mi, czuwanie nad wykonaniem uchwa³ rz¹du i dzia³alnoci¹ ministrów, jak te¿ sprawowanie bezporedniego nadzoru nad Departamentem Spraw Poli- tycznych, Komisj¹ Urzêdnicz¹ i Komisj¹ Wojskow¹. Do obowi¹zków premiera nale¿a³o tak¿e przedk³adanie Radzie Regencyjnej kandydatur na stanowiska szefów resortów, sk³adanie okresowych sprawozdañ z dzia³alnoci rz¹du i przechowywanie pieczêci koronnej. Dodatkowo premier zosta³ zobowi¹zany do opracowania projektu ustawy o Radzie Stanu. Podlega³o mu równie¿ Biuro Prezydialne Rady Ministrów (to pod jego nadzorem wydawano gazetê rz¹dow¹ Monitor Polski)4. 3 W tym ostatnim przypadku mia³o to miejsce przy odmowie zgody na objêcie stanowiska szefa pierwszego polskiego rz¹du przez hr. Adama Tarnowskiego zob. Z. J. Winnicki, Rada Regencyjna Królestwa Polskiego i jej organy (19171918), Wroc³aw 1991, s. 1722, 72 i in.; K. Kumaniecki, Polskie prawo polityczne (geneza i system), Warszawa 1922, s. 50, 122 i in.; Archiwum Akt Nowych, Gabinet Cywilny Rady Regencyjnej (dalej: AAN, GCRR) Komisja Przejciowa Tymczasowej Rady Stanu Królestwa Polskiego i jej Departamenty, sygn. 8 paginata (dalej: p.), 719, 3235, 44, 62, 6875, 106108, 113, 122123. 4 Biuro Prezydialne Rady Ministrów, które zajmowa³o siê techniczn¹ stron¹ dzia³alnoci premiera, dzieli³o siê na: Dzia³ Administracyjny (8 urzêdników), Dzia³ Prasowy (6 urzêdników), Kancelariê Ministrów z Naczelnikiem okrelanym czêsto mianem Dyrektora (³¹cznie 3 urzêd- ników) oraz Redakcjê Monitora Polskiego (równie¿ 3 urzêdników). Przez to biuro przechodzi³y sprawy kierowane do rz¹du, w nim te¿ przygotowywano i opracowywano korespondencjê szefa gabinetu oraz inne dokumenty przedk³adane przez niego Radzie Ministrów i innym organom oraz instytucjom. Kierownik biura uczestniczy³ w niemal wszystkich posiedzeniach rz¹du, za- pewniaj¹c tym samym ci¹g³oæ prac a¿ do gabinetu Jêdrzeja Moraczewskiego w³¹cznie. Biuro Prezydialne Rady Ministrów wywodzi³o siê z Kancelarii Rady Ministrów powsta³ej z sekretaria- tu i kancelarii Komisji Przejciowej Tymczasowej Rady Stanu (dalej: TRS). Po raz pierwszy okrelenie Szef Biura Prezydialnego pojawi³o siê w szesnastym protokole posiedzenia rz¹du z 21 stycznia 1918 r. W charakterze technicznej obs³ugi poprzednio w posiedzeniach rz¹du uczestniczyli Dyrektor Kancelarii Rady Ministrów lub Sekretarz Prezydenta (albo obydwaj razem). Od 21 stycznia 1918 r. jest to ju¿ Szef Biura Prezydialnego, natomiast protokó³ prowa- dzi³ dyrektor lub jeden z urzêdników kancelarii. Ca³e Biuro Prezydialne zosta³o usankcjonowa- ne dekretem Rady Regencyjnej z 30 stycznia 1918 r., a jego szefem zosta³ W. Wróblewski, posiadaj¹cy a¿ ponad 20-letni sta¿ w pracy publicznej. To W. Wróblewski wspó³tworzy³ pojêcie i zakres w³adzy instytucji Naczelnika Pañstwa i wraz ze Stanis³awem Thugutem przygotowy- wa³ dekret o najwy¿szej w³adzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej. Z. J. Winnicki, op. cit., s. 123 i in.; W. Suleja, Próby budowania zrêbów polskiej pañstwowoci w okresie istnienia Tymczasowej Rady Stanu, Wroc³aw 1981, s. 46 i in.; idem, Tymczasowa Rada Stanu, Warszawa 1998, s. 36 i in. Por.: Archiwum Akt Nowych, protoko³y posiedzeñ Rady Ministrów (dalej: AAN, PRM) mf. 20047, t. 4, p. 197, t., 5, p. 324, 336337, 347349, 354 355, 361. 146 Jacek Goclon Pozycja Prezydenta Ministrów by³a doæ szczególna, poniewa¿ z jednej strony wymieniany by³ jako organ samoistny, a z drugiej jako szef gabine- tu, chocia¿ stanowi³ jego sk³adow¹ (art. 1 Patentu i art. 6 i 7 dekretu)5. Tryb funkcjonowania rz¹du Zakres kompetencji Rady Ministrów okreli³ wspomniany ju¿ dekret Rady Regencyjnej z 3 stycznia 1918 r. o tymczasowej organizacji w³adz na- czelnych w Królestwie Polskim. Akt ten nie powo³ywa³ siê na ¿adn¹ podsta- wê prawn¹ i zosta³ uchwalony wy³¹cznie przez sam¹ Radê Regencyjn¹, jedy- nie z kontrasygnat¹ Prezydenta Ministrów tym samym wykazywa³ cechy samoistnego aktu najwy¿szego organu w³adzy. W³adzê wykonawcz¹ podzielo- no na: Prezydenta Ministrów, Radê Ministrów i ministrów. Poza tym wyod- rêbniono organy powo³ane przy premierze: Komisjê Wojskow¹, Komisjê Urzêdnicz¹ Pañstwa Polskiego oraz Departament Spraw Politycznych. W dekrecie Rada Ministrów zosta³a okrelona jako naczelny organ zbio- rowy stanowi¹cy urz¹d pañstwa polskiego sk³adaj¹cy siê z Prezydenta Mini- strów i wszystkich ministrów6. W wypadku gdyby jeden z ministrów nie móg³ uczestniczyæ w posiedzeniach gabinetu, mia³ go zastêpowaæ podsekre- tarz stanu, a jeli takie stanowisko nie