T.C. EGE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ Halkla İlişkiler ve Tanıtım Anabilim Dalı İLETİŞİM UYUMU KURAMI TEMELİNDE TÖRENSEL KARŞILAŞMALAR: YERLİ TELEVİZYON DİZİLERİNE YÖNELİK BİR ANALİZ DOKTORA TEZİ Hazırlayan Selma Didem ÖZŞENLER Tez Danışmanı Prof. Dr. Demet GÜRÜZ İZMİR-2017 T.C. EGE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ Halkla İlişkiler ve Tanıtım Anabilim Dalı İLETİŞİM UYUMU KURAMI TEMELİNDE TÖRENSEL KARŞILAŞMALAR: YERLİ TELEVİZYON DİZİLERİNE YÖNELİK BİR ANALİZ DOKTORA TEZİ Hazırlayan Selma Didem ÖZŞENLER Tez Danışmanı Prof. Dr. Demet GÜRÜZ Jüri Üyeleri Prof. Dr. Demet GÜRÜZ Prof. Dr. Oya PAKER Prof. Dr. Müjde Ker DİNÇER Doç. Dr. Özlem Aşman ALİKILIÇ Doç. Dr. Ebru GÖKALİLER İZMİR-2017 İÇİNDEKİLER Tablolar Listesi…………………………………..………………………vi Şekiller Listesi……………………………………………………………vii GİRİŞ………………………………………………………………………1 BİRİNCİ BÖLÜM İLETİŞİM UYUMU KURAMI 1. İletişim Uyumu Kuramı Kavramı……………………………………6 2. İletişim Uyumu Kuramına Sosyo-Psikolojik Yaklaşım……………16 2.1. Sosyal Kimlik Kuramı………………………………………………16 2.2. Benzerlik- Çekicilik Kuramı……………………………………….19 2.3.Sosyal Alışveriş Kuramı……………………………………………..20 2.4.Atıf Kuramı…………………………………………………………..22 2.5. Gruplararası Ayırtedicilik Kuramı………………………………..24 3.İletişim Uyumu Kuramı Stratejileri………………………………….26 3.1. Yakınsama (Convergence)………………………………………….30 3.2. Iraksama (Divergence)……………………………………………...52 3.3. Aşırı Uyum (Overaccommodation/Over Convergence)…………..59 3.4. Devam Eden/Süreklilik ( Maintenance)……………………….......61 3.5. Yetersiz Uyum (Under-Accommodation)………………………….62 4. İletişim Uyumu Kuramının Bileşenleri…………………………….63 4.1. Sosyotarihsel Bağlam……………………………………………….63 4.2. Uyum Oryantasyonu………………………………………………..65 4.2.1. Uyum İfadesi…………………………………………..65 4.2.1.1. Dilsel Dışavurumsallık……………………………66 4.2.1.2. Pragmatik Dışavurumsallık……………………...67 4.2.2. Uyum Niyetliliği………………………………………68 4.3. Acil Durumlar………………………………………………………70 II. İKİNCİ BÖLÜM ETKİLEŞİM DÜZENİ OLARAK RİTÜELLERE GENEL BİR BAKIŞ 2.1.Goffman’ın Etkileşim Düzeni Kavramı…………………………72 2.2.Etkileşim Düzeninin Kuramsal İçeriği……………………..……78 2.2.1. Etkileşim Düzeni ve Anlam……………………………….82 2.2.2. Ritüel olarak “Ben” Kavramı……………………………84 2.2.3. Etkileşim Düzeni ve Kurum İlişkisi……………….……...86 2.3. Ritüel ve İletişim…………………………………………………88 2.3.1. Ritüelin Anlamı…………………………………………………...90 2.3.1.1.Sosyal İletişim Olarak Ritüel…………………………….95 2.3.1.2. Güç Olarak Ritüel………………………………………105 2.3.1.3.İnanç Olarak Ritüel……………………………………..116 2.3.2. Ritüellerin Sınıflandırılması…………………………………….119 2.3.2.1.Giriş Ritleri………………………………………………120 2.3.2.2.Geçiş Ritleri……………………………………………...125 2.3.2.2.1. Doğum, Evlilik, Ölüm……………………………129 2.3.2.2.2.Hamilelik ve Yenidoğan……………………………134 2.3.2.2.3. Uzaklara Gitme…………………………………..135 2.3.2.2.4. Geri Dönme……………………………………...136 2.3.2.2.5. Doğumgünü, Yıldönümleri, Mezuniyet…….…….137 2.3.2.2.6. Mevsimlerin Değişmesi……………………...…….137 2.3.2.2.7. İlişkisel Ritüeller (Romantik İlişki Dönemi)……..139 2.3.2.2.7.1.Kişilerarası Ritüeller..............................…………….143 2.3.2.2.7.2. Aile Rutinleri ve Ritüellerinin İlişkisel Ritüeller İçindeki Yeri……………………………………………………………148 2.3.2.3.Geçiş Sonrası Ritleri……………………………….153 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM YERLİ DİZİLERDEKİ GEÇİŞ RİTÜELLERİNDEN ROMANTİK İLİŞKİ RİTÜELİNİN İLETİŞİM UYUMU KURAMI ÇERÇEVESİNDE ANALİZİ 3.1. Araştırmanın Amacı ve Önemi…………………………………...154 3.2. Araştırmanın Problemleri………………………………………...155 3.3. Araştırmanın Deseni………………………………………………156 3.4. Araştırmanın Ön Kabulleri ve Kısıtları……………………...…..157 3.5. Araştırmanın Evren ve Örneklemi……………………………….157 3.6. Araştırmanın Yöntemi ve Teknikleri…………………………….160 BULGULAR VE TARTIŞMA………………………………………...168 SONUÇ………………………………………………………………….287 KAYNAKÇA…………………………………………………………...297 EK1……………………………………………………………………...325 EK2……………………………………………………………………...326 EK3……………………………………………………………………...327 EK4……………………………………………………………………...330 ÖZGEÇMİŞ…………………………………………………………….341 ÖZET……………………………………………………………………345 ABSTRACT…………………………………………………………….347 TABLOLAR LİSTESİ TABLO 1 Yakınsama Özellikleri ve Seçilmiş Kaynaklar...…………………...……32 TABLO 2 Mizah Çeşitlerinin İkili Modelleri…………….………………………….35 TABLO 3 Uyumsal Hareketler (Accommodative moves)…………………….…….53 TABLO 4 İletişim Uyumunun Öznel ve Nesnel Boyutları …………………………56 TABLO 5 Uyumun Bazı Dilsel ve Psikolojik Parametreleri……………………….67 TABLO 6 OyunveRitüelTipleri …………………………………………………….113 TABLO 7 İnisiyasyon –Ölüm Yolculuğu…………………………………………...135 TABLO 8 Dizilerde İlişkisel Ritüellere Yönelik Tespit edilen Sahne Sayıları…...159 TABLO 9 Dizilerin İlişkisel Ritüel, Rating ve Kanallara göre dağılım Tablosu...159 TABLO 10 Paramparça, Aşk Yeniden, Kara Para Aşk, Poyraz Karayel, Asla Vazgeçmem Dizilerinin Baş Başa Geçirilen Zamanlarda Yapılan Ritüel Boyutuna Göre Çözümlenmesi………………………..………………………………………..168 TABLO 11 Paramparça, Aşk Yeniden, Kara Para Aşk, Poyraz Karayel, Asla Vazgeçmem Dizilerinin Günlük Konuşma Ritüellerine Göre Çözümlenmesi ……………………………………………….………………………………………..201 TABLO 12 Paramparça, Aşk Yeniden, Kara Para Aşk, Poyraz Karayel, Asla Vazgeçmem Dizilerinin İlişkiye Özgü Ritüellere Göre Çözümlenmesi…………………………………………….………………………….238 TABLO 13 Paramparça, Aşk Yeniden, Kara Para Aşk, Poyraz Karayel, Asla Vazgeçmem Dizilerinin Gündelik Rutinler ve Görevlere Göre Çözümlenmesi…………………………………………………………………..……258 TABLO 14 Paramparça, Aşk Yeniden, Kara Para Aşk, Poyraz Karayel, Asla Vazgeçmem Dizilerinin Samimiyet Mahremiyet Cinsel İlişki Ritüellerine Göre Çözümlenmesi……………………..…………………………………………………270 TABLO 15 Paramparça, Aşk Yeniden, Kara Para Aşk, Poyraz Karayel, Asla Vazgeçmem Dizilerinin Çiftlerin Kendilerinin Ürettiği Sosyal İlişki Ritüellerine Göre Çözümlenmesi……………………...………………………………………….276 ŞEKİLLER LİSTESİ ŞEKİL 1 İletişim Yeterliliği/Yeteneği Açısından İletişim Stratejilerinin Görünümü ………………………………………………………………………………………….12 ŞEKİL 2 İletişim Stratejilerine Genel Bir Bakış……………………….…………...28 ŞEKİL 3 Aynı ve Karma Cinsiyet Karşılıklarında Kadın ve Erkek Sessiz Kalma Sıklıkları ………………………………………………………………………………42 ŞEKİL 4 Etkileşim Düzeni Kavramları ve Kavramların Anlamları………………79 ŞEKİL 5 Estetik Performans ve Sosyal Drama Arasındaki İkili Olumlu İlişki…………………………………………………………………………………...107 ŞEKİL 6 İlişkisel Ritüellerin Pozisyonları…………………………………………141 ŞEKİL 7 Ritüel ve Duygulanım/Duygusallık………………………………………144 ŞEKİL 8 İç Grup Nötrleştirmesi ve Potansiyel Olarak Saklı Ritüel Pratiklerin Ritüelleşmesi………………………………………………………………………145 RESİM 1 The Fight Between Camival And Lent………………………………….101 RESİM 2 Children's Games………………………………………………………...101 Giriş Toplum ve o toplum içinde yaşayan bireyler, gündelik yaşam pratiklerini kişilerarası etkileşim düzeni içinde yerine getirmektedir. Bu gündelik yaşam pratikleri en geniş anlamda bireyin sahip olduğu rol içinde saygılı davranışları, itici bakışları, teşvik edici gülümsemeleri, kışkırtıcı yüz ifadeleri, aktif dinlemeleri, bir beğeniyi destekleyen kahkahaları, olumlama, hayranlık ya da ilgi belirten iktidar gösterileri olup çoğunlukla politik ödünleri içermektedir. Nezaket kuralları çerçevesinde sergilenen sözlü ve sözsüz her bir davranış iletişim sürecinde ilişkiye dayalı sürecinin ön plana çıkması ve iletinin içeriğinin kaynak ve alıcı tarafından algılanıp ortaya çıkan anlamın bir bütün olarak görülmesi anlamına gelen meta-iletişim1 davranışı olup bir yanılsama yaratmakta, başka bir tanımlamayla üst gerçekliğe hitap etmektedir. Bu noktada törensel ritüeller devreye girmekte ve aksi halde kaotik, ahlaki ve etik değerlerden uzak olabilecek dünya düzenine hiyerarşi, etik ve düzen getirmektedir. Törensel ritüeller, bireyin hayatında önemli geçiş dönemlerinde kutlanmaya değer ve toplum açısından önem atfedilmiş ve çağlar boyunca farklı şekillerde kutlanılsa da değeri hep var olmuş davranışlar olarak tanımlanabilmektedir. Bu törensel ritüellerin –mış gibi gündelik hayat pratiklerine yer vermesi, bir imgenin yeniden yaratılmış ya da yeniden üretilmiş görünümü ile aynıdır. Bir fotoğrafçının görme biçimi fotoğrafının görseline yansımaktadır. Bu fotoğrafta sınırsız görüntüden sınırlı görüntüyü seçtiğini bunu bilinçli yaptığını ve bu görüntüden kendi hayat anlam ya da perspektifini yorumlamaya çalıştığını bilebiliriz. Çok sayıda kare içinden kişinin elindeki tek gerçeklik, görünendir. Düşünülenler ya da inanılanlar nesnelerin görünüşünü etkilemektedir. Kullanılan sözcükler de düşüncelerden ve inançlardan bağımsız değildir ve kişinin bakış açısını, kişiliğini, inancını tanımayı sağlamaktadır. Başka bir tanımla kişinin kullandığı sözcükler düşüncelerinin nesnel imgeleridir. Bu bağlamda tüm imgeler insan üretimidir. 1 Uğur Demiray, İletişim Ötesi İletişim (Meta Communication), Turkuaz Yayıncılık, Eskişehir, 1994, s.10. 1 Bireyin kullandığı sözcükler kişinin içinde bulunduğu duruma göre (kamusal senaryoda) bilinçli ya da bilinçsiz, uyumlu (genellikle politik nezaket) ya da uyumsuz (genellikle politik davranış dışı) yani gizli senaryoda şekillenmekte ve pozisyon almaktadır. Bu durum, kişinin eylemlerini ortaya koyma biçimlerine göre değişmektedir. Birey sözcükleriyle hem kendini hem de yaşadığı dünyayı yeniden inşa etmektedir. Sözcükler gerçek olanın bir temsilidir, esas olana çok benzeyebilir bir kopyası hatta mükemmel ifadesi olabilir ancak bir göstergedir ve bu sebepten dolayı bir yanılsama olabilir. Yukarıda sözü edilen iletişim durumları (uyum, farklılık ya da stabilite gibi pozisyon alışlar) törensel ritüellerin gerektirdiği biçimde ya da kişilerin niyetlerine göre değişmektedir. Bireyler uyku dışındaki saatlerinin büyük bir kısmını kamusal senaryolarına uygun davranışlar sergilemekle