Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (12), 2020 TOPONİMİKA DAĞLIQ ŞİRVAN ƏRAZİSİNDƏ BƏZİ SU OBYEKTİ ADLARININ YARANMA XÜSUSİYYƏTLƏRİ V.N.Bəndəliyev AMEA akad. H.Ə.Əliyev ad. Coğrafiya İnstitutu AZ 1143, Bakı, H.Cavid pr., 115 [email protected] ________________________________________________________________________________________________ Məqalənin tarixi: X ü l a s ə Daxil olub: 06 mart 2020 Təkrar işlənməyə göndərilib: Məqalədə Dağlıq Şirvanın bəzi su obyekti adları araşdırılmışdır. Su obyek- 03 iyun 2020 ti adları aşağıdakı kimi qruplaşdırılaraq öyrənilmişdir. 1. Yaşayış məntəqəsi- Çapa qəbul olunub: 30 avqust 2020 nin adı ilə bağlı. 2. Şəxs, tayfa, qəbilə, nəsil adı ilə bağlı. 3. Suyunun dadı, keyfiyyətinə, tərkibinə və çay dərəsindəki süxurların keyfiyyətinə görə. 4. Ax- __________________________ dığı dərənin forma mövqeyinə görə. 5. Müxtəlif təbii və bədbəxt hadisələrlə bağlı yaranmış adlar. Su obyekti adlarının tədqiqi ərazinin iqlimi, iqlimində Açar sözlər: baş vermiş aridləşmə nəticəsində bitki və heyvanlar aləmində baş verən dəyi- Böyük Qafqaz, şikliklər haqqında qiymətli məlumatlar verməklə təsərrüfatların yaradılaraq Dağlıq Şirvan, istiqamətləndirilməsində, suya olan tələbatın təmin edilməsində xüsusi əhə- Mikrohidronim miyyət kəsb edir. Dağlıq Şirvan və onu əhatə edən ərazilərdən toplanılmış su Taxtayaylaq, obyekti adlarının cədvəli və xəritə-sxemi verilmişdir. Qoturnohur ______________________________________________________________________________ ____ 1. Giriş. 2. Şəxs, tayfa, qəbilə, nəsil, adı ilə bağlı adlan- Dağlıq Şirvanın ərazisi relyef xüsusiyyəti ilə dırılan çaylar. Məsələn, Kosaxəlil çayı, Ağayurd əlaqədar su obyektləri ilə zəngindir. Tədqiqat za- çayı (İsmayıllı r-nu); Taxtaxıdır çayı, Taxta Bala- manı ərazidə 500-dən çox su obyekt adları qeydə oğlan çayı, Taxta Paşalı çayı, Taxta Kolanı çayı, alınmışdır. Məlum olmuşdur ki, su obyektlərinin Ləki çayı, (Şamaxı r-nu) və s. qeyd etmək olar. yayılması cənuba və şərqə doğru azalır. Su obyekt- 3. Suyunun keyfiyyətinə, dadına, tərkibinə görə lərindən əsasən bulaqların sayı azlıq təşkil edir. adlandırılan çaylar. Məsələn, Ağçay, Acıdərə ça- Belə bir proses relyef və təbii şəraitdən asılıdır. Cə- yı, İstisu çayı, (İsmayıllı r-nu); Acıdərə, Qızıllıq, nuba və şərqə doğru təbii şəraitdə aridləşmə mü- Şordərə çayı (Şamaxı r-nu) və b. şahidə edilir. Su obyekt adlarının çox hissəsi şəxs, 4. Axın xüsusiyyətləri, axdığı dərənin forma tayfa, suyun keyfiyyəti, axın xüsusiyyəti, və s. ilə mövqeyinə görə adlandırılan çaylar, Məs. Əyri əlaqədar ad almışlar. Bu, həm də ərazinin məskun- çay, Quru çay, Beşik çayı, (İsmayıllı r.); Qapçı ça- laşma tarixini, bitki və heyvanların yayılma arealı- yı, Qırdı çayı, Sinədur çayı, Quru çay, Mıxlıdərə nın öyrənilməsində xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Su çayı, Canqu çayı, Canut çayı, Uzunca çayı, Çilgəz obyekt adları yaşayış məntəqələri ərazilərində daha çayı (Şamaxı r-nu) və s. göstərmək olar. çox qeydə alınmışdır. 5. Müxtəlif təbiət hadisələri, bədbəxt hadisələr- 2. Təhlil və müzakirə. lə bağlı adlandırılan çaylar. Məsələn, Qanlı çayı, Tədqiq edilən regionun su obyekti adları aşağı- Dəvəbatan çayı, (İsmayıllı r-nu); Selləxana, Dəli- da göstərilən qaydada qruplaşdırılaraq öyrənilmiş- durmuş çayı, (Şamaxı r-nu) və s. dir. Ərazidən 25-dən çox göl, nohur adları qeydə 1. Yaşayış məntəqəsinin adı ilə bağlı adlandırıl- alınmışdır ki, əksəriyyəti yerləşdiyi ərazilərin on- mış çay adları. Məsələn, Qəhləyə çayı-Qalacıq k., lardan təsərrüfat məqsədi ilə istifadə edən şəxs, Qurbanəfəndi çayı İsmayılı r-nu; Qızmeydan çayı, tayfa adı ilə və çalasının formasına görə adlandırıl- Künəkeş çayı-Dəmirçi k., Toxmaqbulaqı çayı, Qı- mışdır. Bəzi göllər təbii şəraitlə əlaqədar quruyaraq zıllıq çayı, Alıkənd çayı, Qalacıq çayı-Ərçiman k., adları toponimiyada yaşamaqdadır. Məsələn, Taxta Yazdaq çayı, Zarat çayı, Cabanı çayı, Xınıslı çayı, Mərəzə gölləri, Taxta Cəyirli yaylağındakı Taxta Sis çayı, Pirbəyli çayı, (Şamaxı r-nu); Keşxurd ça- yaylaq gölləri, Qotur nohur, (Şamaxı r-nu); Məşədi yı, Gəndov çayı, Varna çayı, (İsmayıllı r-nu) və s. Kərəm nohuru-Dağ Kolanı k, (Qobustan r-nu). Su- göstərmək olar. yunun keyfiyyəti, duzluluğu, suyunun tərkibi ilə 92 Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (12), 2020 adlanan göl və nohur adları , Məsələn, Qara göl, Sığırlı bulağı, Xilə bulağı, Xıdırlı bulağı, Dəllək Qara nohur, Duzlu nohur, Qızıl nohur, Ağ nohur, bulağı, Xəlac bulağı və s. öyrənməyə şahidlik edir. Şor nohur, (Şamaxı r-nu) və s. Əhmədli k, (Şamaxı r-n); Piirsaat çayının sol tə- 6. Heyvan və bitki adlarını əks etdirən nohur və rəfində Çobançatladan dağının şimal-şərq tərəfində göl adları. Məsələn, Zəlili göl, Zəli nohuru, Ceyran Utuqli yurdu və Utuqlu adlı bulaq qeydə alınmış- nohuru, Qamışlı göl, Yulğunlu nohur və.s. dır. Utuqlu bulaq adı Utuqluların köçünün vaxtı ilə 7. İnsan fəlakəti, bədbəxt hadisələrlə bağlı göl Şirvanda yaşamalarından xəbər vermiş olur. [1, və nohur adları. Məsələn, Kərim batan nohur, Dı- səh. 117-118]. Utuq isə müasir halda Quba rayonu ğalar batan nohur, Qanlı göl, Şükür batan nohur ərazisində yaşayış məntəqəsidir. Utuq toponimi (Şamaxı r-nu);və s. R.Eyvazova, V.V.Rodlova əsaslanaraq bəzi türk 8. Müxtəlif əlamətlərinə görə adlanan nohur və dillərində “koma”, “daxma”, “çadır”,”otaq” sözü göl adları. Məsələn, Dələmə nohuru, Quru nohur, ilə bağlayır. [5, səh. 254]. Dərin nohur (Şamaxı r-nu) və s. Onu da qeyd edək ki, tarixən Dağlıq Şirvanda Dələmə nohuru- belə nohur və ya kiçik göllərin da Qaraçı köçləri bulaqların ətrafını düşərgə kimi üzəri bitki qalığı ilə tutularaq təbəqə əmələ gətirir. seçmişlər. Bu köçlərin izləri Lahıc k, (İsmayıllı r- Nohurlarda torflaşma baş verir və onun üzərinə çı- nu); Nuran k, (Ağsu r-nu) ərazilərində qeydə alın- xılarkən səthi titrəyir. Buna görə də dələmə nohur mış Qaraçı adlı bulaqlarda yaşamaqdadır. Dağlıq adı verilmişdir. Şirvanda yazıya alınmış hidronimlərin fonu Azər- 9. Başqa dillərlə izah olunan nohur və göl ad- baycan dillidir. Lakin bəzi etnik dilli kəndlərin ət- ları. Məsələn, Siyənühür (İsmayıllı r-nu); Şeyxbör- raf ərazilərindəki hidronimlərin adları İran dillidir. kü qır gölü, (Qobustan r-nu) və s. Burada “Siyə” tat Məsələn, Varna çayı, Keşxurd çayı, Mingə çayı, dilində qara “nühür isə nohur mənasında, Şeyxbör- Gəndov çayı, (İsmayıllı r-nu); Kələnov çayı, Mər- kü isə Şeyx papağı deməkdir. Məsələn, Qobustan mərdahar çayı, Bədov çayı, (Şamaxı r-n), və s. rayonu Dağ Kolanı kəndi ərazisində qədim nöyüt Bunlar Kələnov-tatca “Kələ” böyük “nov” isə su- yolu ilə çapar yolunun kəsişdiyi sahədəki Şeyx- axan mənasını, Gəndov iyli su sözlərindən, Keş- börkü kurqanının qərb ətəyində çoxda böyük ol- xurd tatca “Keş”-dərə “xırd”-kiçik təpə mənasını, mayan dərin çuxurda kurqanın adı ilə Şeyxbörkü Bədov “Bəd” pis, ov-su mənasını bildirir. qır gölü yerləşir. Gölün üzərində neft çıxıntıları Dağlıq Şirvanın şimal dağlıq hissəsindəki mik- vardır. Gölün daxilində palçıq vulkanında olduğu rohidronimlərin bəziləri tat dilindədir. Çünki orada kimi neft təzahürlü qaz və su qaynaması müşahidə yaşayanların əksəriyyəti tat dilində danışanlardır. olunmaqdadır. Gölün ətrafında kənarları qır çökün- Məsələn, Kələçeşmə, (Kələ-böyük, çeşmə-bulaq) tüləri ilə asfalt sayağı bərkimişdir. Buradan şor su böyük bulaq mənasındadır. Sənginəçeşmə (tatca və neft çıxıntıları axır. Suya ehtiyacı olan heyvan- Səng-daş, çeşmə-bulaq) Daşlı bulaq mənasındadır. lar su içmək üçün çalaya yaxınlaşan zaman qır gö- Təsərrüfat fəaliyyətində istifadə edilmiş bir sıra lündə bataraq məhv olur. Ət yeyən quşlar da, yem hidronimi əks etdirən adlar yaradılmışdır. Məsələn, tapmış kimi təbii tələdəkilərə cumarkən özləridə arx, suvat, kanal və s. Məsələn, Pirsaat çayı boyu tələyə düşür. Ona görə də, bura da müxtəlif canlı- Fatmaxanım arxı, Muxtar arxı, Alıbəyli arxı, Gü- ların bir növ açıq qəbristanlıqıdır. Bu xüsusiyyətinə müşlü arxı, Tatarlı arxı, Qarabulaq arxı, Hacı Ağa- görə Şeyxbörkü qır gölünü təbii tələ adlandırırlar. bəy arxı, (Ərəbşalbaş k). Həmyəli arxı, Qozlu çayı [2, səh. 4] Şeyxbörkü isə Şeyx papağı (börk) məna- hövzəsində Qaracüzlü arxı və s. (Şamaxı-Qobustan sındadır. r-nu) və s. Etnonomlə bağlı bir çox su mənbələri Tədqiq olunan ərazidə qərbdən şərqə, şimaldan Xıdırlı bulağı, Şadı bulağı, Xilə bulağı, Goran su- cənuba getdikcə bulaqların sayı azalır, həmçinin, vatı, Axsaqlı suvatı, Pirəvənd suvatı, və b. göstər- tək-tək olan bulaqların suyunun tərkibi dəyişir, mək olar. Burada suvat yerli coğrafi termindir. Su- şorlaşır. Bulaqların yer üzərinə çıxıb abadlaşdırıl- vatdan heyvanların istifadə edəcək və çayı keçə bi- ması ən çox yaşayış məntəqələrinin ətrafında yer- ləcək sahil hissəsidir. Su obyekti adlarında “qara” ləşir, orada abadlıq aparan şəxslərin adı ilə adlanır. və “ağ” sözləri ilə adlanan su obyektləri çoxdur. Onuda qeyd edək ki, belə kiçik su mənbələri çox Qara sular, Qara çay-Talıstan k, Qarasu çayı-Qur- hallarda dağlarda ovçular və heyvan otaran çoban- banəfəndi k, Siyarlı çayı, Siyə bulağı-Ximran k, lar tərəfindən üzə çıxarılıb bulaq kimi formalaşdı- Qarasu çayı-Yuxarı Cülyan və Qalacıq k-i, (İsma- rılır. Bu tip bulaqlar isə qaynama bulaqlar adlanır. yıllı r-nu), və s. demək olar ki, 30-dan artıq “qara” Ərazinin iqlimində baş vermiş dəyişikliklər və sözü ilə bağlı bulaq, nohur, çay və s. su obyekti ad- bəzi yerlərdə bir neçə kəndin vaxtı ilə mövcud ol- ları qeydə alınmışdır. Qara sular cod tərkibli ağır ması izini Alıkənd bulağı, Qaraoğlan yurdu bulağı, sulardır. Burada qara sular gur sulu, içməyə az ya- Kürdəmic bulağı, Gümüşlü bulağı, Utuqlu bulağı, 93 Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (12), 2020 rarlı sulardır. A. N. Kononov