Joanna Grela Niniejsza książka stanowi unikalną monografię A poświęconą jednej z ważniejszych postaci MAHAKALA tybetańskiego tantrycznego panteonu. Ukazuje tło AL kulturowe oraz rozmaite aspekty kultu strażników sześcioręki strażnik i bóstw opiekuńczych, ich złożoną symbolikę w buddyzmie tybetańskim i wielorakie funkcje. Opracowując temat, autorka przebadała obszerną literaturę źródłową, a także MAHAK przeprowadziła badania terenowe w tybetańskich ośrodkach naukowych i klasztornych w Indiach, w których kult ten jest nadal uprawiany. Grela Joanna www.universitas.com.pl universitas Joanna Grela MAHAKALA sześcioręki strażnik w buddyzmie tybetańskim Kraków MAHAKALA Książka dotowana przez Ministra Nauki i Informatyzacji Copyright by Joanna Grela and Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS, Kraków 2005 ISBN 83-242-1175-3 TAiWPN UNIVERSITAS Opracowanie redakcyjne Jolanta Stal Projekt okładki i stron tytułowych Sepielak Zdjęcie na okładce Marek Kalmus Twarz na zdjęciu – wedle miejscowych wierzeń – przedstawia Mahakalę wyłaniającego się stopniowo ze skały w Jaskini Wężowych Strażników (dgra-lha klu-phug) w Ciakpori w okolicach Lhasy. Budda sześcioręki 5 UWAGI DOTYCZĄCE PISOWNI W odniesieniu do terminologii występującej w indyjskich językach klasycznych w pracy uwzględniono jedynie odpowied- niki sanskryckie. Przy pierwszym użyciu terminu występującego w którymś z języków azjatyckich zapis naukowy, zazwyczaj podany w na- wiasie okrągłym, wyróżniono kursywą. Zastosowano przy tym następujące rodzaje zapisu: • dla wyrazów sanskryckich: Użyto notacji naukowej zgodnej z zasadami transliteracji ustalonymi w 1894 roku podczas X Kongresu Orientalistów w Genewie1 . W pracy posługuję się wersją spolszczoną w przy- padku tych terminów, które weszły do języka potocznego, ta- kich jak: „budda”, „guru”, „joga”, „mahajana” itp. Terminy te przyjmują końcówki zgodne z zasadami polskiej fleksji. • dla wyrazów tybetańskich: Zastosowano transliterację zgodną z międzynarodową stan- daryzacją naukową wprowadzoną przez Wyliego2 . Ponadto 1 Zob. Marek Mejor, Sanskryt, Wydawnictwo Akademickie Dialog, War- szawa 2000, s. 14, 45–46. 2 Turrell V. Wylie, A Standard System of Tibetan Transcription, „Harvard Journal of Asiatic Studies” 22/1959, s. 261–276; zob. też Agata Bareja- 6 Uwagi dotyczące pisowni w pracy zastosowano następujące zasady uproszczonej trans- krypcji: 1) pisownię nazw już utrwalonych w polskiej literaturze buddologicznej podano w wersji spopularyzowanej, stanowią- cej kalkę zapisu angielskiego i nie uwzględniającej głosek mięk- kich3 ; 2) pozostałe nazwy spolszczono według autorskiej kon- cepcji, w przybliżeniu oddającej wartość fonetyczną danego sło- wa, ale bez uwzględniania tonów i przydechów występujących w języku tybetańskim. Język tybetański o rozbudowanym systemie prefiksów, liter podpisanych, nadpisanych oraz sufiksów dołączanych do rdzen- nej litery można porządkować alfabetycznie na dwa sposoby: według zasad transliteracji naukowej lub transkrypcji. W biblio- grafii zastosowano system pierwszy. • dla wyrazów chińskich: Przyjęto opracowany w Chinach i oficjalnie wprowadzony w 1958 r. system transkrypcji pinyin4 . • dla wyrazów japońskich: Użyto opracowanego w 1885 r. systemu Hebon-shiki (jap.), rozpowszechnionego przez amerykańskiego filologa i misjona- rza Jamesa Curtisa Hepburna (stąd występująca także nazwa „system Hepburna”), który w swym słowniku jako pierwszy zastosował ten sposób zlatynizowanej transkrypcji5 . Sanskryt, tybetański, chiński i japoński nie stosują wielkich i małych liter i nie wyróżniają nazw własnych. Zlatynizowane Starzyńska, Marek Mejor, Klasyczny język tybetański, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2002, s. 56–57. 3 Np. Czadrupa, gesze, rinpocze, szangpa, Szangszung, szentong. 4 Zob. Jacques Pimpaneau, Chiny: kultura i tradycje, tłum. I. Kałużyńska, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2001, s. 184; zasady prze- twarzania innych zapisów na system pinyin – zob. Philippe Cornu, Dic- tionnaire encyclopédique du bouddhisme, Éditions du Seuil, Paris 2001, s. 18–22; zasady wymowy – Mieczysław J. Künstler, Języki chińskie, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2000, s. 11–12. 5 Zob. Bogusław Nowak, Słownik znaków japońskich, Wiedza Powszech- na, Warszawa 2002, s. 15–25. Uwagi dotyczące pisowni 7 systemy zapisu słów występujących w tych językach na ogół uwzględniają wielkie litery – zgodnie z zasadami zachodniej pi- sowni. W niniejszej pracy nie stosuje się jednak w tych przypad- kach wyróżnień, a to z kilku powodów. Nie występują one w ję- zykach oryginalnych. Użycie wielkich liter w słowach tybetań- skich rządzi się kilkoma regułami, na przykład wielka litera ozna- czać może literę pierwszą (zwykle niewymawianą) lub wyma- wianą literę stanowiącą rdzeń sylaby. W języku tybetańskim nie ma ponadto formalnego podziału na słowa – oddziela się tylko sylaby, a nazwa własna bywa zazwyczaj zlepkiem wielu sylab, które stanowią pewną całość i nie zawsze można je pogrupować w słowa zgodnie z duchem języków zachodnich. Niejednorod- ność kryteriów sprawia, że w większości wypadków zdecydo- wano się nie stosować wielkich liter. 8 Uwagi dotyczące pisowni Uwagi dotyczące pisowni 9 WSTĘP Panteon buddyzmu tybetańskiego jest niezwykle barwny i zróżnicowany; to efekt mieszania się wpływów buddyzmu in- dyjskiego, tantrycznego, oraz kultów i religii lokalnych, takich jak rozliczne wierzenia ludowe oraz bön wywodzący się najpraw- dopodobniej z Persji. Wśród postaci otaczanych kultem poja- wiają się rozmaite grupy istot: nieoświecone i oświecone, a więc o zasadniczo innej pozycji w hierarchii religijnej. Inny podział różnicuje te istoty ze względu na pełnione przez nie funkcje. Niniejsza książka to podsumowanie badań obszernego mate- riału źródłowego dotyczącego poszczególnych kategorii istot uważanych przez buddyzm tybetański – ludowy i ortodoksyjny – za strażników (tyb. srung-ma). Studia nad tematem doprowa- dziły mnie do konkluzji, iż jedna z postaci panteonu, sześciorę- ki Mahakala, pełniąc wielką ilość funkcji, stanowi dogodną pod- stawę dla opisu różnych aspektów kultu oraz dociekań nad isto- tą bóstw i ich rolą w życiu adepta. Opisywana przeze mnie postać to bóstwo zajmujące w bud- dyjskim panteonie wysoką pozycję, będące w pierwszym rzę- dzie tzw. strażnikiem i bóstwem opiekuńczym. Legenda wywo- dząca się z buddyzmu indyjskiego głosi, że pewna mityczna istota – bodhisattwa Awalokiteśwara (sanskr. avalokiteœvara) ślubował raczej rozpaść się na kawałki, niż zaprzestać działań na rzecz innych istot. Po dłuższym czasie skonstatował, że mimo iż wciąż pomagał, cierpienia na ziemi nie ubywało, a sansara nadal była 10 Wstęp pełna. Przeżył wówczas moment zniechęcenia i – zgodnie ze zło- żonym ślubowaniem – jego ciało rozpadło się na wiele części. Wówczas przybył jego guru, budda Amitabha (amitÀbha), i w ma- giczny sposób poskładał go w całość, by Awalokiteśwara mógł nadal spełniać altruistyczne uczynki. Bodhisattwa po namyśle uznał, że łatwiej będzie mu działać, jeżeli będzie miał do dyspo- zycji także inną postać. Taka jest geneza sześciorękiego Maha- kali. Ma to być ktoś, kto pełniąc wiele funkcji, jest w stanie po- magać adeptom buddyzmu w różnych sytuacjach, zaspokajać ich rozmaite potrzeby. Badając temat, koncentrowałam się na trzech kwestiach: na historii idei i wyobrażeń strażnika, na analizie jego kultu i sym- boliki, próbowałam także – choć z nikłym skutkiem – prześle- dzić wpływ idei strażnika na obyczaje i postawy etyczne. Po- szczególne rozdziały książki stanowią podsumowanie wyników moich dociekań w wymienionych sferach. Rozdział pierwszy rysuje kontekst, w jakim pojawia się zja- wisko strażnika: wstępnie porządkuje terminologię związaną z ty- mi postaciami i przedstawia różne grupy istot, których istnienie zakłada tybetański buddyzm. Z tak zarysowanego tła wydzie- lam następnie grupę bóstw uznawanych za strażników, po czym stopniowo, w dalszej części pracy, zawężam ją do postaci głów- nego przedmiotu mojej analizy. W rozdziale drugim omawiam kwestię pochodzenia bóstw z punktu widzenia pobożności ludowej – przedstawiam legendy związane z genezą najpopularniejszych tybetańskich strażników. Są to barwne, żywe, dość krwiste historie pełne demonów i na- wróconych sił. Te ludowe opowieści tłumaczą także pochodzenie atrybutów i wyglądu strażników oraz ich orszaków. Okazuje się, że większość strażników to pierwotnie złośliwe demony, poskro- mione przez któregoś z guru; są jednak i tacy strażnicy, którzy są uważani za emanacje buddów i bodhisattwów. Analizowany przeze mnie przypadek Mahakali należy do tej drugiej kategorii. Rozdział trzeci stanowi wstępną próbę ustalenia – z punktu widzenia filozoficznych założeń doktryny – statusu bytowego całej grupy bóstw oświeconych. Dociekania tego rodzaju nie były prawdopodobnie dotąd przez nikogo prowadzone, również źródła tybetańskie nie podejmują tego tematu. Zadanie kom- Wstęp 11 plikował fakt występowania w łonie samego tybetańskiego bud- dyzmu wielu stanowisk filozoficznych, nieraz sprzecznych. Me- todą, jaką obrałam, było wyodrębnienie pewnej grupy zagad- nień szczegółowych, w których rozważana kwestia pojawiała się pośrednio, po czym ukazanie stanowisk poszczególnych szkół. Nie są one ze sobą zgodne, przez co rozdział ten jest niekonklu- zywny. Na przykład wedle jednego stanowiska, rang-stong, bó- stwa to konstrukt mentalny – jedynie przedmiot ćwiczeń na- prowadzających na ostateczny cel. Inny z kolei pogląd, gzhan- stong, każe widzieć w tych bóstwach przejaw odwiecznej natury umysłu i przypisuje im istnienie w swym sposobie wykraczające poza współzależne