In navolging van Maria Normatieve geschenken aan Margaretha van Anjou Indra van der Graaf MA Masterscriptie Onderzoeksmaster Geschiedenis 18 augustus 2017 Inhoudsopgave 1. Inleiding 3 1.1 Historiografisch kader 4 1.2 Bronnen 8 2. ‘Princesse tres excellente’. Het Shrewsburyboek als geschenk voor Margaretha van Anjou 10 2.1 Jan Talbot en het Shrewsburyboek 10 2.1.1 Jan Talbot, ‘oure gentill dogge’ 10 2.1.2 De opening van het Shrewsburyboek 11 2.1.3 De werken in het Shrewsburyboek 14 2.2 Voor wie was het geschenk? De historiografische discussie over het Shrewsburyboek 16 2.3 Interpretatie van de belangrijkste werken uit het Shrewsburyboek 19 2.3.1 Fais d’armes, een praktische handleiding 19 2.3.2 Bréviaire des nobles, een pöetische leidraad 25 3. ‘Moost Cristen Princesse, by influence of Grace’. De ceremoniële inkomst van Margaretha van Anjou in Londen 30 3.1. ‘The royal entry’ als machtsvertoning en theatraal ritueel 31 3.2 Maria en de koningin in het middeleeuwse denken 35 3.2.1 Het beeld van Maria doorheen de middeleeuwen 35 3.2.2 De koningin als bemiddelaar in de hoge en late middeleeuwen 37 3.2.3 Imitatio Mariae 40 3.3 De ceremoniële inkomst van Margaretha in Londen 41 3.3.1 De koningin die vrede brengt 43 3.3.2 De koningin van de hemel 49 4. Mater et mediatrix. De gebedsrol van Margaretha van Anjou 53 4.1 De gebedsrol van Margaretha van Anjou 53 4.2. De interpretatie van ‘private’ devotionele objecten 55 4.3 De gebeden op de gebedsrol van Margaretha van Anjou 58 4.3.1 Het voorspraakideaal in de gebeden op de gebedsrol 62 4.3.2 Mater et mediatrix 67 5. Conclusie 68 6. Literatuurlijst 73 6.1 Primaire bronnen 73 6.1.1 Primaire bronnen online 73 6.2 Naslagwerken 74 6.3 Secundaire literatuur 74 7. Afbeeldingen 79 2 1. Inleiding Margaretha van Anjou (1430-1482), de echtgenote van de Engelse koning Hendrik VI (1421-1471), was een bijzondere koningin in een turbulente periode in de geschiedenis van Engeland. Niet alleen was het land ten tijde van het huwelijk tussen Hendrik en Margaretha in 1445 nog steeds verwikkeld in een langdurige oorlog tegen Frankrijk, ook escaleerde het conflict tussen de twee groepen edelen York en Lancaster in de Rozenoorlog tijdens de regeerperiode van de geesteszieke koning. Zijn gebrek aan daadkracht en bestuurlijke kwaliteiten en de geestelijke gezondheid van Hendrik droegen eerder aan deze chaos bij, dan dat ze op enige manier tot een stabiel en vredig land leidden. Margaretha nam naast haar echtgenoot een uitzonderlijke rol in. Toen de zwakzinnige koning door zijn rivaal en verre bloedverwant Eduard IV werd afgezet, was het Margaretha die met hulp van Frankrijk en Schotland Hendriks claim op de troon militair verdedigde, samen met de graaf van Warwick Hendrik weer op de troon zette en de legers aanvoerde in de strijd tegen Eduard en zijn aanhangers. Margaretha’s vastberadenheid werd niet beloond; in mei 1471 stierf bij de Slag bij Tewkesbury haar enige zoon Eduard en werd de inmiddels gevangengenomen Hendrik vermoord.1 Haar markante invloed en doortastende handelen werden door tijdgenoten en latere schrijvers en historici meestal niet gewaardeerd. Mede door Shakespeares karakterisering van de koningin als ‘She-wolf of France, but worse than wolves of France’2 is Margaretha veelal de geschiedenisboeken ingegaan als meedogenloze en gewelddadige koningin.3 Maar was Margaretha’s handelen wel zo uitzonderlijk? En zo niet, waar haalde ze haar inspiratie vandaan of hoe kwam zij op de ideeën om zich op een bepaalde wijze op te stellen? Dit onderzoek zal gaan over de opvattingen over hoe een koningin zich het beste kon gedragen, die aan Margaretha werden gepresenteerd. Daarbij zal de nadruk liggen op de opvattingen die anderen haar aanreikten in haar eerste jaren als koningin door middel van het geven van geschenken. Welke ideeën over hoe een koningin zou moeten handelen werden er aan Margaretha van Anjou in deze geschenken meegegeven? Het begrip ‘geschenk’ wordt hier in de breedste zin van het woord opgevat, namelijk als iets dat aan Margaretha aangeboden werd en wat met een vooropgezet doel door de opdrachtgever was vormgegeven en geproduceerd. Meer specifiek zal het in deze scriptie gaan over het Shrewsburyboek dat door de opperbevelhebber Jan Talbot aan Margaretha werd overhandigd, de door het stadsbestuur georganiseerde ceremoniële inkomst in Londen en een speciaal voor Margaretha vervaardigde gebedsrol. Hieronder, na de historiografische uiteenzetting, zullen deze drie geschenken in meer detail worden besproken. 1 Simon Jenkins, A short history of England (Londen 2012) 87-94. 2 William Shakespeare, Henry VI, Part III, 1.iv.111. De term ‘she-wolf of France’ werd als eerste gebruikt door Shakespeare voor Margaretha van Anjou in het toneelstuk over Hendrik VI. Twee eeuwen later gebruikte de dichter Thomas Gray de woorden om de Engelse koningin Isabella van Frankrijk, die samen met haar minnaar haar eigen echtgenoot afzette, te beschrijven, waardoor vaak gedacht wordt dat ‘she-wolf of France’ enkel op Isabella betrekking heeft; Alison Weir, Isabella. She-Wolf of France, Queen of England (Londen 2011) 2. 3 Helen E. Maurer, Margaret of Anjou. Queenship and power in late medieval England (Woodbridge 2003) 1. 3 1.1 Historiografisch kader Door de ideeën van tijdgenoten over het gewenste gedrag van de koningin tot uitgangspunt te maken, wordt niet alleen een ander, mogelijk positiever licht op het handelen van Margaretha van Anjou geworpen, maar wordt tevens onderzocht hoe conventioneel deze opvattingen binnen het kader van het ideaalbeeld van een laatmiddeleeuwse vorstin waren. Hoewel de rol die een koningin in de late middeleeuwen moest vervullen in de literatuur niet onbeschreven is en Margaretha van Anjou in een aantal studies het hoofdonderwerp vormt, wordt er vaak maar weinig aandacht aan oorsprong van de achterliggende overtuigingen of motivatie van de vorstin besteed. Binnen de zich steeds verder uitbreidende literatuur over middeleeuwse vorstinnen zal ik twee lijnen die van invloed zijn op het perspectief van deze scriptie verder uitdiepen. De eerste is de ontwikkeling van de historische subdiscipline ‘queenship studies’ en daarbij toenemende aandacht voor typerende thema’s met betrekking tot de politieke rol van een vorstin, gevolgd door een korte kenschets van de ontwikkeling in de geschiedschrijving over Margaretha van Anjou. Studies over Margaretha van Anjou en haar rol in de Engelse politiek in het midden van de vijftiende eeuw zijn te situeren binnen de subdiscipline queenship studies die in de tweede helft van de twintigste eeuw ontstond. Onder invloed van de opkomst van vrouwengeschiedenis en genderstudies vanaf de jaren zeventig groeide in met name de Angelsaksische academische wereld de belangstelling voor deze bijzondere vrouw in het politieke systeem en werd ook de echtgenote van de koning op de historiografische kaart gezet. Cruciaal voor deze ontwikkeling was het beroemde artikel ‘Gender. A useful category of historical analysis’. Joan Wallach Scott zette daarin uiteen dat gender betrekking had op de wijze waarop over de verschillen tussen mannen en vrouwen gedacht wordt, maar eveneens op de manier waarop machtsverhoudingen gestalte en betekenis kregen.4 Studies naar het ‘koninginschap’ richtten zich dan ook in eerste instantie voornamelijk op onderwerpen als macht en machtsuitoefening, evenzo omdat zij zich in eerste instantie aan de al bestaande geschiedschrijving over de middeleeuwse koning spiegelden. In de eerste biografieën over Engelse koninginnen ten tijde van de hoge middeleeuwen was deze politieke insteek duidelijk merkbaar. Een belangrijke publicatie was The Empress Matilda. Queen consort, queen mother and lady of the English over de Engelse koningin Mathilde die succesvol voor haar zoon Hendrik II voor de Engelse troon streed.5 Een paar jaar later werd een dubbelbiografie gepubliceerd, Queen Emma & Queen Edith, waarin Pauline Stafford haar aandacht vooral richtte op de ideeën over het koninginschap en de macht van een koningin in deze periode.6 Aangezien koninginnen als Mathilde, Emma en Edith een unieke plaats innamen door hun invloedrijke positie, zelfs ten opzichte van andere vorstinnen, impliceerden deze 4 Joan Wallach Scott, ‘Gender. A useful category of historical analysis’ in: Joan Wallach Scott, Gender and the politics of history (New York 1988) 28-50. 5 Marjorie Chibnall, The Empress Matilda. Queen consort, queen mother and lady of the English (Oxford en Cambridge (MA) 1991). 6 Pauline Stafford, Queen Emma and Queen Edith. Queenship and women’s power in eleventh-century England (Oxford en Malden 1997). 4 biografieën dat de invulling en het succes van het koninginschap te maken had met de omstandigheden en persoonlijkheid van de desbetreffende koningin. Tot een zelfde conclusie kwamen Lisa Benz St. John in de monografie Three medieval queens. Queenship and the crown in fourteenth-century England en Joanna Laynesmith in haar werk The last medieval queens. English queenship 1445-1503.7 In hun studies naar koninginnen uit respectievelijk de veertiende en vijftiende eeuw richtten de historica’s zich op ‘the rules of queenship’ om te constateren dat het instituut ‘koninginschap’ bij de verschillende koningen steeds een andere invulling kreeg. Zo kwam Benz St. John tot de slotsom: ‘Margaret, Isabella, and Philippa differed in the amount of agency they exerted because they found themselves in very different circumstances. Sometimes external factors created these circumstances, and sometimes it was the tendency of the king or the queen to act that shaped the state of affairs.’8 Het idee dat de invulling van de politieke rol van de koningin grotendeels door de specifieke omstandigheden en het karakter van de koningin werd bepaald, leidde in de historiografie over hoog- en laatmiddeleeuwse koninginnen ertoe, dat meer en meer centrale, steeds terugkerende thema’s werden belicht, zoals het moederschap en de politieke invloed van de koningin. Een voorbeeld van zo’n thematische aanpak waren de artikelen “Intercession and the High-Medieval queen.