PETRO MAEKO Interviste me vetveten (RETÈ DHE GURËT) SHTËPIA BOTUeSE “OMSCA” Tiranë, 2000 Botues: LUAN PENGILI R edaktor : Loredan BUBANI Redaktor teknik : Skënder BEGLI Kopertina : Safo MARKO Arianita MARKO ISBN 99927-40-33-7 Copyright Shtëpia botuese “ OMSCA” , 2000 Rruga “Frederik Shiroka”, Tiranë Tel. Fax: + 42 355 336 48 PARATHËNIE Po të mos ishte këmbëngulja e Safos, ndoshtci nuk do të kishim sot në dorë këtë vëllim, ku dynden kujtimet, i cili, sido që të jetë, ben të mundur që diçka të mbetet; them diçka, se sigurisht nuk mund të pretendohet që të jetë paraqitur e plotë tërë odiseja e jetës së tij në këtë numër faqesh të shkruara me nxitim, por, tëpaktën, të qartësojë gjurmët e lena në një rrugë të mundimshme, ku era e harresës, e mosnjohjes do të bënte me kohë, qoftë edhe pa dashje, deformimm e tyre. Duke i shfletuar këto kujtime unë vetë, padashur, figura e njeriut që jetoi kalvarin e tij, siç e quan ai vetë, nuk mund të mos njësohet me figurën e njeriut shumë të dashur, të babait tim, me përkëdheljet, kujdesin, ngrohtësinë, mbrojtjen që ai rrezatonte për mua, për familjen. Plane e plane për të shkruar e për të shkruar. Jehona e tiktakut të tasteve të makinës së shkrimit ende dëgjohet nëpër shtëpi. Shfletimi i dorëshkrimeve, i blloqeve të shënimeve, i f i et ë ve të shkëputura, i letrave, bën të mundurfiymëmarrjen që nuk mund të ndalojë; fialët që mbetën të shkruara në letër, dhe ato që do të kishte dashur të thoshte akomapër të komunikuar me njerëzit, me ditët, me kohën që ecën, me jetën, tingëllojnë e nuk shuhen. E kaluara, e tashmja dhe e ardhmja janë të pandashme, sepse ai jo vetëm që ishte, por është dhe do të jetë. Më kujtohet në periudhën e njëritprej dënimeve të tij, kur ai na thoshte: mund të ketë një ish-ministër, një ish-president, një - 3 - ish-udhëheqës, por kurrë nuk mund të ketë një ish-shkrimtar. Dhe unë tani, plotësisht e bindur, them: po, ai është përherë shkrimtar, poet, gazetar, por edhe burrë e prind i mrekullueshëm për familjen e tij. Safoja, mamaja ime, u bë shkas që ai të ulej e të shkruante për kalvarin e tij, duke e bindur me faktin se do të ishte e pamundur që tërë atë jetë të mundte dikush tjetër ta tregonte e ta ndërtonte, se tërë ato ngjarje, data, njerëz, his tori, përveç atij vetë, kurrkush tjetër nuk do të mund t ’i rendis te vërtetësisht. Dhe ai u ul e hodhi në letër “shkurt ”, aq shkurt sa mund të tregohet shkurt një jetë e cila është sa për disa jetë të jetuara gjallërisht dhe jo një shtyrje jete, ashtu siç ndodh rëndom, qetësisht e kotësisht, në amullinë dhe apatinë e njerëzve që shtyjnë ditët brenda atijpellgu të cilin e kanë sajuar vetë ose ua kanë servirur. Nuk pati mendimin e botimit, nuk bëri përpjekje për t ’i ngjyrosur e për t ’i bërë tërheqëse, vetëm se, për fat të keq, pati kujdesin e një vetëkontrolli, për të mos krijuar me duart e tij atë që mund të kthehej pas një kontrolli (të provuar, të pësuar) në një shkakpër një dënim të ri për të dhe për familjen e tij. Ai tregoi, duke nxituar të rindërtonte armaturën e një ndërtese gjigante, sepse jeta e tij nuk u jetua vetëm, por, siç thotë ai, paralel me historinë dhe njerëzit. Pjesa e parë, kur Petro Marko plak (sa e pagoditur kjo jjalë për ta cilësuar atë) interviston Petro Markon e ri, sido që të jetë, për fat të mirë, është më e plotë. Ajo u shkrua në kohën kur vuante një burg të ri, të cilin e quan burgim me heshtje, izolim, dhe kur i biri vuante burgimin, kur veç ëndrrave si krijues, iu ekzekutuan edhe ëndrrat si prind e familjar. Si do ta ketë ndier veten, i rrethuar ndërkohë nga helmi, kur tregon për filHmet e jetës, për luftën për një botë të ndryshme nga ajo që njohu, për idealin, për guximin e të shpresuarit dhe sakrificën, për humbjen në rrugën e kërkimit dhe për kthiminplot shpresë NË ATDHEUNE TIJ? Imbeturi jetim në vogëli, i përplasur nga tallazet e një deti të stuhishëm, kërkoi e kërkoi të gjente e të ndërtonte hapësirën e një bote pa gjerdhe, pa errësirë, e cila të jetohej nga njerëz të mirë, këtu, në atdheun e tij, ku duhej të flllonte kjo botë. -4 - E kujtoj në ballkonin e shtëpisë, në çastet e trishtimìt ngarkuar me kujtìme, kur këndonte nën zë këngët atdhetare, luftarake dhe vajtimtare, në gjuhën e dashur shqipe dhe në gjuhët e vendeve në të cilat kishte luftuar, vuajtur, ëndërruar, i lidhur përsëri me zinxhirë, kësaj radhe të padukshëm, zinxhirë që nuk iu ndanë atij, njeriut që ishte nisur për t ’i luftuar e zhdukur ata, në rrugët kaotike të një lufte e cila nuk po mbaronte. Pjesa e dytë, aq pakfletë të një letre të zverdhur, u shkruajt mb as 13 vjetësh, në kohën kur Petro Marko i kishte shpëtuar përkohësisht pushtetit të vdekjes. Por ajo pas pak do ta mbyllte përsëri në një burg, në atë të përjetshmin e qenies fizike, në largimin e përhershëm nga njerëzit e dashur dhe nga kjo botë ende në furtunë. Çuditërisht vdekja e largoi vërtet prej nesh, pa asnjë mundësi për ta parë e për ta takuar më, por kudo nëpër shtëpi, në raftet, sirtarët, dosjet, ngado, mund të ndiesh praninë e tij, jetën e tij dhe kurrë mungesën. Kjo pjesë e cila vazhdon nga viti 1944, viti i çlirimit, pas kthimit në Shqipërinë e tij, dhe që duhet të përmblidhte kujtimet, mendimet, zhgënjimet, humbjet, njohjen, regëtimin e rrezes së shpresës për rreth 47 vjet të një jete të ngjeshur me ngjarje, punë, krijimtari, do të mund të shkruhej kësaj radhe pa frikën e një kontrolli, pa kufirin e mureve mbrojtëse të të mos thënit të së vërtetës, por për fat të keq u shkruajt nën pushte tin e sëmundjes, e cila mezi e lejonte të merrte frymë. Përsëri një diktat kundër të cilit ai kësaj radhe ishte i pafuqishëm të hiftonte, i cili po e prangoste sërish drejt dënimit të fundit, por tani e më tej ky dënim nuk do ta burgoste dot më me pamundësinë e jjalës. Fjala e tij jeton dhe ky botim, si dhe të tjerët që do ta pasojnë atë, nuk do të pengohet më, nuk do ta shpien më në brumatriçe e ta kthejnë në karton, nuk do ta burgosin dot e, sido që të jepen vendimet e rastësishme, nuk do të mundet kurrë më t ’ia vrasin të drejtën më të thjeshtë të një krijuesi: atë të komunikimit me njerëzit. Në kohën kur vendosëm të japimpër botim këtë jetëshkrim, duke e zgjedhur të parin ndërmjet veprave të pabotuara a të botuara të cunguara, e rilexova me zë për mamanë titne. U rijetua një jetë, sepse qemë pranë tij që kur ai ishte fëmijë, pastaj i ri, burrë dhe, së fundi, - 5 - nuk do të thosha i plakur, por i lodhur nga përvoja e një jete nëpër tallazet epambarimta të kohës. Leximi im shumëfishohej nga kujtimet epafundme të Safos dhe nga ato të miat. Atëherë vërtet vumë re se sa e pamundur ishte që ai të mund të përmblidhte jetën e tij, të mund ta tregonte atë për të tjerët. Por mua, ndërkohë që kaloja nëpër rrugën e mundimshme të një njeriu i cilipërplasej në shkrepat e thepisura të brigjeve të ëndërruara, duke marre goditje të njëpasnjëshme lë realitetit të pamëshirshëm, të tjera gjëra më vinin ndër mend. E si është e mundur që një njeri me një peshë të tillë vuajtjesh të mund të krijonte ndër vite atmosferën e shumëdashur të një BABAI, duke dhuruar vetëm mirësi, dashuri, ngrohtësi, kujdes, duke mos lejuar që pesha e halleve të tij të rëndonte edhe mbi shpirtrat tona. Kujtoj babin te dera e gjimnazit me bukën time me vete, se unë kisha ikurpa ngrënë mëngjes. Kujtoj ushqimet qëpërgatiteshin për t ’i shpënë në burg tek im vëlla, kur ai thoshte: edhe këtë, edhe atë, duke mbledhur me aq kujdes, e sigurisht me shumë vështirësi, ato që mundeshim. Kujtoj ëmbëlsirat që sillte sa herë që merreshin rrogat ose ndonjë honorar; e kujtoj të sëmurë, kur, sa herë i bëhej ndonjë shërbim ose i kalonim pranë, na puthte përherë, sikur të kishte çdo çast frikën e largimitprej nesh. Nuk e shpërndante hidhërimin te fëmijët, duke na ruajtur në çdo çast, me aq sa mundej, nga helmimi prej tij. Nëse e pyesja e më tregonte për rrugën e tij, të kësaj jete përherë të vështirë, e bënte në mënyrë të tillë qëparaqiste anën e bukur, njerëzit e mirë, besimin për të ardhmen dhe besimin se e bardha është më e fuqishme se e zeza, drita se errësira, dashuria se urrejtja, e ardhmja se e tashmja. Një nga gjërat që më bën kurdoherëpërshtypje, janë miqësitë e tij. Në një miqësi nuk mjafton të dish të zgjedhësh, por edhe të dish të zgjidhesh. Miqësitë e tij i kanë rezistuar kohës, largësisë, kufijve. Ende sot, kur ai nuk është më midis nesh, miqësia e miqve vazhdon duke e bërë ende më të pranishëm. Ipërmend këto pak gjëra, sepse nuk mund të ndash njeriun-baba nga njeriu-artist. Për mua ai është BABI im, por edhe shkrimtari e poeti i dashur të cilin mund ta lexoj e ta rilexoj, duke i dashur veprat e tij dhe personazhet, të cilat më duken përherë të njohura e të afërta. Në rrugë, studentët, njerëz të panjohur e përshëndetnin: Hasta la vista, Petro Marko! - 6 - Një nga dëshirat e tij ishte që ai të mbetej edhe si poet.