FRAGMENTA NATURAE VOL. 51: 1–5 (2018) FORMERLY NATURE JOURNAL Opole Scientific Society ISSN 2544-3941 POTWIERDZENIE WYSTĘPOWANIA ZADRZECHNI FIOLETOWEJ XYLOCOPA VIOLACEA (LINNAEUS, 1758) (HYMENOPTERA: APIDAE) NA OPOLSZCZYŹNIE CONFIRMATION OF THE PRESENCE OF THE VIOLET CARPENTER BEE XYLOCOPA VIOLACEA (LINNAEUS, 1758) (HYMENOPTERA: APIDAE) IN OPOLE PROVINCE 1 2 TOMASZ BIWO , KAROLINA OLSZANOWSKA-KUŃKA 1Pyskowice, Polska e-mail: [email protected] 2Opole, Polska e-mail: [email protected] ABSTRACT: The article presents first observation of the violet carpenter bee in the Opolskie Voivodeship after more than 100 years. The bee was observed three times in the period 2016- 2017 in the steppe reserve Góra Gipsowa near Kietrz. This is another confirmation of the inflow of thermophilic insect species in recent years for the southern Poland. KEY WORDS: violet carpenter bee, Apidae, steppe reserve, Opole province, S Poland. ~ 2 ~ Zadrzechnia fioletowa, Xylocopa violacea terenu Polski z połowy XX wieku (Banaszak Linnaeus 1758, jest największą, dziko 2004b). Z uwagi na brak doniesień z obecnych występującą błonkówką z rodziny granic Polski od tego czasu aż do XXI wieku, pszczołowatych w Polsce. Pszczoła ta cechuje zadrzechnie fioletowa i czarnoroga zostały się metalicznym połyskiem oraz ciemnym uznane za taksony wymarłe lub (fioletowym) zabarwieniem skrzydeł. Owady prawdopodobnie wymarłe (Banaszak 2004a i z rodzaju zadrzechnia przez większą część 2004b). Obserwacje z ostatnich 20. lat roku prowadzą samotny tryb życia, a także potwierdzają, że zadrzechnie ponownie stały indywidualnie przystępują do rozrodu, przez się składnikiem entomofauny Polski co nazywane są czasem samotnicami. (Banaszak i Piotrowski 2005, Banaszak i Rodzaj zadrzechnia – Xylocopa Latreille, Sołtyk 2005, Banaszak i in. 2008, Banaszak i 1802, jest jedynym przedstawicielem Zięba 2009, Banaszak i in. 2009, Huflejt i plemienia Xylocopini, do którego zalicza się Gutowski 2016, Regner i in. 2016). Co około 400 gatunków, występujących ciekawe, część obserwacji zadrzechni przeważnie w ciepłym i suchym klimacie. fioletowej sugeruje, że możemy mówić o Wszystkie zadrzechnie, z wyjątkiem populacjach rozrodczych zasiedlających nowe podrodzaju Proxylocopa, odbywają rozwój w obszary (Michołap i in. 2015). martwym materiale roślinnym, szczególnie w Zgodnie z obecnie obowiązującymi zdrewniałych łodygach, pniach i innych przepisami zadrzechnia fioletowa podlega częściach drzew (Michener 2007). W ochronie częściowej, natomiast zadrzechnia przypadku zadrzechni fioletowej rozwój czarnoroga ochronie ścisłej (Rozporządzenie odbywa się w martwych i zamierających 2016). gałęziach drzew (szczególnie preferowane są Potwierdzeniem stałego występowania drzewa owocowe), czasem także w zadrzechni fioletowej na Śląsku są kolejne jej konstrukcjach budowlanych, gdzie samica obserwacje: drąży żuwaczkami korytarz z kilkunastoma Rezerwat Przyrody Góra Gipsowa [UTM: komorami, w których składa jaja (Banaszak YR14], gm. Kietrz, 2004b). Samice zadrzechni opiekują się swoim - „górna” murawa kserotermiczna 12.09.2016, potomstwem: broniąc miejsca rozrodu i 1 ♀ obs. Tomasz Biwo, Karolina wykazując zainteresowanie jego losem od Olszanowska-Kuńka – intensywnie żerująca stadium jaja do zakończenia swojego życia na kwiatostanach przegorzana kulistego jesienią. Stadium zimującym jest poczwarka Echinops sphaerocephalus L. (ryc. 1), lub imago, jednak nie zostało to jednoznacznie - „dolna” murawa kserotermiczna 01.06.2017, rozstrzygnięte (Bogusch 2007, Huflejt i 1 exx. obs. Tomasz Biwo, Karolina Gutowski 2016). Obecnie na terenie Polski Olszanowska-Kuńka – przelot na wysokości występują dwa gatunku zadrzechni, ok. 2 m, wspomniana X. violacea i zadrzechnia - „dolna” murawa kserotermiczna 29.06.2017, czarnoroga Xylocopa valga Gerstaecker 1872 1 ♂ obs. Tomasz Biwo, Karolina (Banaszak 2000). Olszanowska-Kuńka – żerujący na Zadrzechnia fioletowa posiada w Polsce kwiatostanach groszku bulwiastego Lathyrus swoją północną granicę zasięgu. tuberosus L. oraz chabra driakiewnika Z Opolszczyzny podawana była jeden raz na Centaurea scabiosa L. początku XX wieku (Dittrich 1903), zaś z Biwo T, Olszanowska-Kuńka K. Xylocopa violacea na Opolszczyźnie. ISSN 2544-3941 Fragmenta Naturae, vol. 51: 1-5 (2018) ~ 3 ~ Powyższe obserwacje potwierdzają stałe zwiększać, tak jak w przypadku innych występowaniu gatunku na tym terenie. termofilnych gatunków owadów notowanych Jednocześnie obecność zadrzechni fioletowej ostatnio na terenie Opolszczyzny (Biwo 2016 i należy uznać za stosunkowo nowe odkrycie, 2017) i południowo-zachodniej części Polski ponieważ w nieodległym czasie rezerwat (Smolis i in. 2017). przyrody Góra Gipsowa był przedmiotem zainteresowania entomologów ukierunko- Podziękowania wanych na badanie pszczołowatych, jednak Autorzy pragną podziękować Pani dr Alicji nie wykazano wówczas żadnego z gatunków Miszcie oraz Panu prof. dr hab. Aleksandrowi zadrzechni (Banaszak i in. 2013 i 2017). Oleksie za pomoc w oznaczeniu Wspomniane wyżej badania potwierdzają, że obserwowanych okazów. specyficzna stepowa roślinność rezerwatu, pomimo jego niewielkiej powierzchni, staje się miejscem koncentracji, a prawdopodobnie Bibliografia także rozrodu dla wielu gatunków Baldock D. 2010. Wildlife Reports: Bees and błonkoskrzydłych, które korzystając z Wasps. British Wildlife, 22: 56-58. dogodnych warunków Bramy Morawskiej, Banaszak J. 2000. A checklist of the bee zasiedlają tę część kontynentu europejskiego species (Hymenoptera, Apoidea ) of Poland, (Banaszak i in. 2017). Z uwagi na położenie with remarks on their taxonomy and rezerwatu w bezpośrednim sąsiedztwie granicy zoogeography: revised version. Fragmenta z Republiką Czeską, przewiduje się, że z tego Faunistica 43 (14): 135-193. kierunku rozpoczęła się ekspansja gatunku w kierunku północnym. Niedawne pojawienie się Banaszak J. 2004a. Xylocopa valga X. violacea w Wielkiej Brytanii, związane jest Gerstaecker, 1872 – Zadrzechnia czarnoroga. zapewne z zawleczeniem zasiedlonego przez In: Głowaciński Z., Nowacki J. (Ed.). Polska nią drewna (Baldock 2010). czerwona księga zwierząt – Bezkręgowce (Invertebrata): 220-221. Instytut Ochrony W otoczeniu rezerwatu Góra Gipsowa Przyrody PAN, Akademia Rolnicza im. A. znajdują się grunty zlikwidowanej w latach 70. Cieszkowskiego. XX wieku kopalni gipsu, które obecnie porasta sukcesyjne zadrzewienie o charakterze Banaszak J. 2004b. Xylocopa violacea leśnym, złożone z gatunków liściastych. W Linnaeus, 1758 – Zadrzechnia czarnoroga. In: drzewostanie duży udział posiadają gatunki Głowaciński Z., Nowacki J. (Ed.). Polska drzew i krzewów z rodziny różowatych (głogi czerwona księga zwierząt – Bezkręgowce Crataegus sp., zdziczałe okazy jabłoni Malus (Invertebrata): 221-222. Instytut Ochrony sp. i grusz Pyrus sp. oraz czereśni ptasiej Przyrody PAN, Akademia Rolnicza im. A. Prunus avium L.), często sędziwego już Cieszkowskiego. wieku, i mogą one stanowić miejsce rozrodu Banaszak J., Piotrowski W. 2005. Dwa bardzo zadrzechni na tym terenie. Za tą tezą rzadkie gatunki pszczół w Polsce: Xylocopa przemawia rozkład obserwacji dokonanych valga Gerstacker i Xylocopa violacea L. w praktycznie we wszystkich okresach Poleskim Parku Narodowym. Wiadomości fenologicznych roku. Być może zadrzechnia Entomologiczne 24 (2): 77-80. fioletowa stanie się znowu stałym i coraz liczniejszym komponentem apidofauny Polski, Banaszak J., Sołtyk D. 2005. Rzadki gatunek a jej liczebność i rozsiedlenie będzie stale się pszczoły samotnicy Xylocopa valga Biwo T, Olszanowska-Kuńka K. Xylocopa violacea na Opolszczyźnie. ISSN 2544-3941 Fragmenta Naturae, vol. 51: 1-5 (2018) ~ 4 ~ Gerstaecker, 1872 w Ojcowskim Parku Biwo T. 2017. Występowanie błonkówek z Narodowym (Hymenoptera: Apoidea). rodzaju Scolia (Hymenoptera: Scollidae) na Przegląd Zoologiczny 49: 141-143. Opolszczyźnie. Fragmenta Naturae 50: 1-5 Banaszak J., Mielczarek Ł., Nowak C. Bogusch P. 2007. Drvodělky a jejich 2008. Nowe stanowiska pszczoły samotnicy výsadky na sever. Živa 55(6): 269 -270. Xylocopa violacea (L., 1758) (Hymenoptera: Dittrich R. 1903. Verzeichnis der bisher in Apiformes) w Polsce. Wiadomości Schlesien aufgefunden Hymenopteren. I. Entomologiczne 27 (1): 77–80. Apidae. Zeitschr. Entom. N.F (Breslau) 28: Banaszak J., Zięba P. 2009. Kolejne 19–54. stanowiska pszczoły samotnicy Xylocopa Huflejt T., Gutowski J.M. 2016. Xylocopa violacea (Linnaeus, 1758) (Hymenoptera: valga Gerst. (Hymenoptera: Apidae) w Polsce. Apoidea) w Polsce. Wiadomości Leśne Prace Badawcze 77 (4): 341–351. Entomologiczne 28 (1): 63–64. Michener Ch. D. 2007. The Bees of the Banaszak J. Miłkowski M., Mikołajczak World. Second Edition: 596-611. University of K. 2009. New localities of two rare Kansas, The Johns Hopkins University Press. hymenopterans in Poland: Parnopes grandior (Pallas, 1771) and Xylocopa valga Michołap P., Kelm M., Sikora A., Gerstaecker, 1872 (Aculeata: Chrysididae and Sikora M. 2015. Stwierdzenie obecności Apidae). Polish Journal of Entomology 78: Xylocopa violacea (Linnaeus, 1758) 111-113. (Hymenoptera, Apiformes) na obszarze Wrocławia. Wiadomości Entomologiczne 34 Banaszak J., Twerd L., Twerd J. 2013. (4): 75. Wyniki wstępnych badań nad zróżnicowaniem Regner J., Smolis A., Kadej M. 2016. fauny pszczół w rezerwacie stepowym „Góra Zadrzechnia fioletowa Xylocopa violacea Gipsowa” na Opolszczyźnie. Chrońmy (Linnaeus, 1758) na Dolnym Śląsku – kolejne Przyrodę Ojczystą 69 (5): 422–429. stwierdzenie w XXI wieku. Przyroda Sudetów Banaszak J., Twerd L., Sobieraj- 19: 83-86. Betlińska A., Kilińska B. 2017. The Rozporządzenie Ministra Środowiska z