HeIdI guttorm Einarsen Ollu olbmot miehtá máilmmi oskot muhtin ipmilii. Ovttas Sii jáhkket ja oskut ahte gávdno ipmil dahje fámut mat ráđđejit ja veahkehit olbmuid eallimis. Oskkoldat lea vuohki mo oskut ja rohkadallat ovtta dahje máŋga o Ovttasoskkoldagat ja eallInoaIdnu ipmiliidda. Viidámus oskkoldagat máilmmis leat: skkoldagat ja eall RiSttalašVuOhta Isláma hinduiSma 5.–7. C BuddhiSma I noa JuVddálašVuOhta I dnu 5.–7. muhtimat eai dáhto makkárge oskkoldaga čuovvut . Sii čuvvot eallinOainnu. Sis ii leat ipmil, muhto olmmoš ja luondu guovddážis. eallinoaidnu lea oskkokeahtes eallin vuohki. Isláma Čálliidlágádus Čálliidlágádus 1 OvttasOskkOldagat ja eallinOaidnu Heidi guttOrm einarsen dán girjeráidui gullet čuovvovaš oasit: • Sirkumpolára eamiálbmogiid oskkoldagat • Filosofiija ja etihkka • Resursapearbma oahpaheaddjái • Neahttasiidduin gávdnojit lassigovat: www.calliidlagadus.org > Digitála oahpponeavvut Čálliidlágádus vuođđudus – ForfatternesForlag stiftelse –authors’Publisher foundation Pb 140, NO-9735 Kárášjohka – Karasjok Fanasgieddi, NO-9845 Deatnu – Tana [email protected] [email protected] [email protected] OvttasOskkOldagat ja eallinOaidnu neahttagirjegávpi – nettbokhandel – www Book store www.calliidlagadus.org Čálliidlágádusa doaimmahusgoddi Harald Gaski, mag.art., 1. amanuensa Aage Solbakk, cand.philol., historihkár Vuokko Hirvonen, phil.dr., professor Lena Kappfjell, cand.philol., dutkanassisteanta Torkel Rasmussen, cand.philol., journalistihka lektor ja doavttirgrádastudeanta Mikael Svonni, phil.dr., professor John T. Solbakk, cand.philol., dokumentarista Dán almmuhusa bargguid suodjalit vuoigŋaduodjelága njuolggadusat. Almmuheaddji ja čálli sierra lobi haga lea buotlágan gáhppálatráhkadeapmi ja geavahanvárás dahkan, dušše lohpi dan muddui maid láhka suovvá, dahje sierra soahpamušain vuoigatvuođa oamasteaddjiiguin. Materialet i denne publikasjonen er omfattet av åndsverkslovens bestemmelser. Uten særskilt tillatelse av forfatter og utgiver er enhver eksemplarfremstilling og tilgjengelig- gjøring bare tillatt i den utstrekning det er hjemlet i lov, eller etter særskilt avtale med rettighetshaverne. Sámediggi Norggas lea juolludan doarjaga almmuhit girjji. (©) Čálli ja ČálliidLágádus 2011 Čálliidlágádus Gráfalaš barggus vástida Studio Borga, Ohcejohka Deaddilan: Waasa Graphics Oy, Vaasa ISBN 978-82-8263-051-1 sisdOallu isláma 5 isláma HINDUISMA 29 BuddHisma 47 juvddálašvuohta 67 risttalašvuohta 87 Humanisttalaš eallinOaidnu 151 sátneČilgeHusat 165 Sunniislam álgu Šiaislam Ollu olbmot miehtá máilmmi oskot muhtin ipmilii. Sii jáhk- dán Oasis Oahpat ket ja oskot ahte gávdnojit ipmil dahje fámut mat ráđđejit ja veah kehit olbmuid eallimis. Oskkoldat lea vuohki mo oskut ja Kárta čájeha gos máilmmis gos máilmmis islámaoskkoldat lea stuorámus rohkadallat ovtta dahje máŋgga Ipmiliid. Viidámus oskkoldagat isláma lea váldoosku. máilmmis leat Risttalašvuohta, Isláma, Hinduisma, Buddhisma allah ja isláma vihtta čuoldda birra ja Juvddálašvuohta. Olbmuin geat čuvvot dáid oskkoldagaid , leat sierranas vuogit mo čađahit oskkoldaga. Muhtin dábit muhtin isláma allabasiid birra ja vierut leat sullii seammá, ja muhtin vierut fas áibbas sierraláganat. gii lei muhammed ja mii lea korana Muhtimat eai dáhto makkárge oskkoldaga čuovvut. Sii čuvvot mii lea moskea ja mo dat geavahuvvo eallinoainnu. Sis ii leat ipmil, muhto olmmoš ja luondu guovddážis. muslimaid njuolggadusaid birra, maid lea loh- pi borrat ja mo galgá gárvodit Dán girjjis beasat lohkat ja oahppat máilmmi viidámus oskkol- dagaid. Dán girjjis beasat maid lohkat ja oahppat eallinoainnu birra. Eallinoaidnu lea oskkokeahtes eallinvuohki. 4 5 viHtta ČuOldda Ná muslimat dovddastit oskkuset (Shahadah) Ii gávdno eará ipmil go Ipmil, ja Muhammed lea su profehta. Dát čuojašii Arabia-gillii ná la ilaha illa allah, wa muhammadan rasulu Allah. 1. čuolda: Oskut iPmilii (allaHii) isláma Muslimat jáhkket ahte gávdno dušše okta ipmil. Arabia-gillii lea isláma sátni mearkkaša Gopmirdit Ipmila ovdii. Muslimat gopmirdit ipmila ipmil Allah. Allah diehtá buot ja lea leamaš álo. Allah ii leat nisu isláma lea máilmmi nubbin viidámus oskkoldat ja ovdii. ii ge almmái/dievdu. Sus eai leat mánát ja eai ge váhnemat. vulggii álggus arabias. muhammed vuođđudii islá- muslimat jáHkket allaH lea sivdnidan máilmmi ja ma jagi 622 m.kr. dál ásset muslimat sihke afrih- BuOt eallima. Son lea mearridan mo buot galget doaibmat. kás, amerihkás, ásias ja eurohpás. Šattut, eallit ja lottit dahket dan maid son lea mearridan. sláma i muslim lea olmmoš gii čuovvu islámaoskkolda- Ná muslimat dovddastit oskkuset (Shahadah): Ii gávdno ga njuolggadusaid. islámaoskkoldagas leat vihtta eará ipmil go Ipmil, ja Muhammed lea su profehta. Son gii čuoldda, maid muslimat jáhkket ipmil lea addán dáidda sániide jáhkká ja dovddasta jitnosit, de lea muslima. olbmuide čuovvut. dat leat oskkudovddastus, roh- Oskkudovddastusa galgá dadjat Arabia-gillii, beroškeahttá kosat, divatmáksin, fástu ja bassivádjolus mekkai. das makkár eatnigiella olbmuin lea. Muslimat oaivvildit ahte Arabia-giella lea Ipmila giella. muslimat oskot ovtta ipmilii. ipmil lea arabia-gillii allah. korana lea muslimaid bassi girji. moskea lea muslimaid rohkadallanbáiki ja deaivvadanbáiki. 6 7 4. čuolda: Fástu (sawm) 9. mánnu lea muslimaid fásttumánnu. dát mánnu gohčo­ duvvO namain ramadan. Sii geat čuvvot dán njuolgga- dusa, galget olles beaivvi leat sihke borakeahttá ja jugakeahttá . Eahkedis, go lea sevnnjodan, sáhttet borrat. Dalle dávjá čoahk- ka nit oahppásat ja fuolkkit, ja sii málistit ja borret njálg ga bor- ra muša. Ollugat čuvvot dán njuolggadusa, muhto eai buohkat. Mánát eai dárbbaš čuovvut fásttu. Sáhttá leat váttis olles beaiv- vi orrut borakeahttá. Ollugat čuvvot fásttu, danne go Ipmil dáht­tu. Earát oaivvildit maid ahte lea dearvvašlaš rupmašii. Son gii čuovvu fásttu, ádde buorebut mo lea leahkit geafin ja dovdat nealggi. 5. čuolda: BassivádjOlus mekkai (Hajj) mekka lea muslimaid Bassi gávpot. Muhammed bođii 2. čuolda: Rohkadallan (salaH) Mekkas, ja doppe lea Kaba. Kaba lea huksehus maid profehta Rohkadallan lea dehálaš oassi islámaoskkoldagas. dat Muslimat gopmirdit ránu alde, Ibrahim lei huksen. Kabas lea čáhppes geađgi čiegas man musli- veaHkeHa OlBmuid muitit Ipmila. Muhammed lea Mekka guvlui go rohkadallet. mat jáhkket lea almmis boahtán. cealkán ahte buot muslimat galget rohkadallat viđa geard- de beaivái. Ollu muslimat dahket dan, earát fas rohkadallet Islámaoskkoldaga njuolggadus dušše bearjadagaid, ja fas earát eai rohkadala obanassiige. muitala ahte buohkat geat Bearjadat lea muslimaid bassi beaivi. sáhttet, galget oktii eallinagis fitnat bassivádjolusas Mekkas. Son gii áigu rohkadallat, galgá leat buhtis. Sii basset sihke Bassivádjolusas galget muslimat julggiid, ámadaju ja gieđaid ovdal go rohkadallagohtet. Sii vázzit Kaba birra ja muittašit sláma i lebbestit vel ránu láhttái gokko áigot rohkadallat. Olmmoš gii muitalusaid Ibrahim ja su bártni rohkadallá, galgá gopmirdit ja rohkadallat Mekka guvlui. Sus Ismail birra. leat erenoamáš lihkastagat go rohkadallá. Sánit maid son gal- gá dadjat rohkadaladettiin, leat mearriduvvon ovddalgihtii. 3. čuolda: máksit divada (ZakaH) Muslimat bassivádjolusas bassi Isláma njuolggadusat mearridit ahte buot muslimat galget gáv po gis, Mekkas. Dás oaidnit ahte bassivádjoleaddjit vázzet Kaba máksit Oasi iežaset sisaboađus. dát ruđat galget birra . leat ávkin geFiide. Dát lea vuogas vuohki árkkášit gefiid. 8 9 1. Bearjadat 3. stuOrra­id Juohke bearjadat lea muslimaid 10. mánnu lea bassivádjolusmánnu. bassi beaivi. dalle čoaHkkanit Go dát lea nohkan, de leat allaba- alBmát/dievddut mOskeaide sit fas ja OaffarávvudeaPmi. rohkadallat. Rohkadallama bok- Dat gohčoduvvo namain stuorra-Id. te olmmoš lahkona Ipmila. Dalle ii Bassivádjoleaddjit oaffaruššet muhtin galgga smiehttat eará go dan birra. ealli dahje šibiha gudnejahttit Ipmila. Gávppašeapmi ja eará máilmmálaš áššit galget orrut. 4. asHura asHura lea šiamuslimaid Bassi­ 2. Uhca­id Beaivi. Šiamuslimat muittašit dán Fásttumánnu, dahje ramadan álgá beaivvi go Hussein duššai. Son lea muslimaid 9. mánus ja bistá 9 vah- hávdá duvvon Kerbalas, Irakas. Ollu ku. Go dat lea nohkan, de buohkat šiamuslimat čađahit bassivádjoleami čiŋadit, borret njálgga borramušaid Kerbalai. ja addet skeaŋkkaid guđet guimmiide ja mánáide. Ávvudeapmi gohčoduvvo namain Id, dahje uhca-Id. dán ija muslimat muittašit gO muHammed Oaččui kOrana. allaBasit muslimaid deháleamos basit leat bearjadagat, Uhca-Id ávvudeapmi njálgga uhca-Id ja stuorra-Id. Bearjadagaid galget buohkat borramušaiguin. Mánát ožžot skeaŋkkaid. rohkadallat ipmilii. uhca-id álgá go fástu nohká ja stuorra-id álgá go bassivádjolus lea čađahuvvon ja geargan. sláma i 10 11 Muhammed lei Hira-váris, doppe son áiggui jurddašit ja rohkadallat. Fáhkka iđii Eŋgel Gabriel ja geigii sutnje muitalusaid. Muhammed ii máhttán lohkat. Son fertii dadjat ja geardduhit buot muitalusaid bajil, dassážii go muittii buot. Maŋŋá leat olbmot čállán buot čállosiid ja čohkken daid ovtta girjái: Korana. Eai buohkat liikon ahte Muhammed ná dajai. Jagi 622 m.Kr. fertii son báhtarit oktan skihpáriiddisguin. Sii bohte Yatrib gáv- pogii. Dáppe son šattai hoavdan ja gohčodii gávpoga Medinan. muHammed Medina mearkkaša Muhammeda gávpot. Medinas son álgga- muhammed riegádii jagi 570 m.kr. ja jámii jagi 632 Medina, Muhammeda hii isláma. Šattai ođđa servodat gos olbmot ledje muslimat ja m.kr. son lei čeahpes gávpeolmmái mekkas, saudi- gávpot. čuvvo Muhammeda njuolggadusaid. BáHtareaPmi medinai arabias. nuorran náitalii rikkis leaskkain,