Nic o nas bez nas. Wspomnienia świadków historii ziemi ksi ąskiej Ksi ąż Wielkopolski 2008 PROJEKT OKŁADKI: Marta Bratek WYDAWCA: Urz ąd Miejski w Ksi ąż u Wlkp. WSPÓŁWYDAWCA: Gimnazjum im. Dr. Maksymiliana Krybusa w Ksi ąż u Wlkp. ISBN 978-83-921546-7-3 2 Podzi ękowania Składamy serdeczne podzi ękowania wszystkim którzy przyczynili si ę do powstania tej ksi ąż ki: • Mieszka ńcom gminy Ksi ąż za życzliwo ść , zrozumienie i pomoc w zgromadzeniu materiału faktograficznego, za przekazane bezcenne informacje dotycz ące ziemi ksi ąskiej; • Polsko - Ameryka ńskiej Fundacji Wolno ść – Program Równa ć Szanse 2007 – Regionalny Konkurs Grantowy za przyznane wsparcie finansowe; • Spółdzielczemu Bankowi Ludowemu im. Ks. P. Wawrzyniaka za wsparcie finansowe; • LIDA Market w Ksi ąż u Wielkopolskim za wsparcie finansowe; • Przedsi ębiorstwu Produkcyjno Usługowo Handlowemu Polin Sp. z o.o. w Ksi ąż u Wielkopolskim za wsparcie finansowe; • KONBET Sp. z o.o. w Konarzycach za wsparcie finansowe; • „ADA” Market w Ksi ąż u Wielkopolskim za wsparcie finansowe; • WALCZAK Tartak – Parkieciarnia w Ksi ąż u Wielkopolskim za wsparcie finansowe; • BCD Business Center Development Śrem za wsparcie finansowe • Piekarnia Zenon i Wojciech Stiller za wsparcie finansowe • Dyrektorowi Gimnazjum im. Dr. Maksymiliana Krybusa w Ksi ąż u Wielkopolskim za akceptacj ę naszego projektu; • Ksi ęż om Parafii gminy Ksi ąż za udost ępnienie dokumentacji; • Pa ństwowemu Archiwum w Poznaniu za udost ępnienie dokumentacji; • Kórnickiej Bibliotece PAN za udost ępnienie dokumentacji. Dzi ękujemy równie ż osobom, które uczestniczyły w wydaniu niniejszej ksi ąż ki. 3 Aby nie zapomnie ć o ciekawej historii i kulturze ziemi ksi ąskiej, nale żało ją w jaki ś sposób utrwali ć, zapisa ć, by zostawi ć po niej ślad dla kolejnych pokole ń. Dlatego został opracowany projekt „Nic o nas bez nas. Wspomnienia świadków historii ziemi ksi ąskiej”, który otrzymał dotacj ę z Polsko – Ameryka ńskiej Fundacji Wolno ść – Program Równa ć Szanse 2007. Realizacj ą projektu zaj ęła si ę młodzież Gimnazjum im. Dr. Maksymiliana Krybusa w Ksi ąż u Wielkopolskim; stała si ę ona po średnikiem mi ędzy starszymi a młodymi mieszka ńcami ziemi ksi ąskiej. Nawi ązana w ten sposób wi ęź mi ędzypokoleniowa spowodowała, że mieszka ńcy gminy Ksi ąż bardzo ch ętnie opowiadali historie regionu, w którym si ę wychowali, udost ępniali swoje fotografie, dokumenty, cenne pami ątki rodzinne nios ące w swej tre ści olbrzymi potencjał emocjonalny i edukacyjny. Zapraszamy w sentymentaln ą podró ż, która przypomni chwile z przeszło ści. Mamy równie ż nadziej ę, że młode pokolenie dostrze że pi ękno i urok ziemi, na której mieszka. Zespół realizuj ący projekt „Nic o nas bez nas. Wspomnienia świadków historii ziemi ksi ąskiej” oraz jego koordynatorzy: Teresa Janasik i Anna Tomczak Historia i tera źniejszo ść Ksi ąż 4 Niegdy ś własno ść ksi ążę ca, która pod koniec XII wieku nale żała do opactwa premonstratensów św. Wincentego we Wrocławiu, pó źniej do benedyktynów z Ty ńca. Od pocz ątku XIV wieku była w posiadaniu rodu Łodziów, którzy przyj ęli nazwisko Ksi ąskich. Prawdopodobnie Ksi ąż uzyskał prawa miejskie mi ędzy 1393 a 1398 rokiem. W XVII wieku maj ątek przeszedł w r ęce Tr ąmpczy ńskich, a w XVIII wieku Zakrzewskich. W 1848 roku wojsko pruskie stoczyło bitw ę z powsta ńcami polskimi i zdobyło miasto. Ksi ąż z 1848 roku w grafice Pod koniec XIX wieku cz ęść ziemi ksi ąskiej została zakupiona przez A. Kennemanna z Kl ęki, po nim dobra przej ęła córka Jadwiga, żona Maxa Jouanne. Po 1945 roku ziemie zostały przej ęte przez skarb pa ństwa. Pocztówki z Ksi ąż a z pocz ątku XX wieku Dom Pastora sprzed 1939 r. Cmentarz ewangelicki Pomnik Pomnik rozstrzelanych Powsta ńców Wielkopolskich mieszka ńców Ksi ąż a i okolic Dzisiaj Ksi ąż zamieszkuje około 2 816 osób. Brzóstownia Najwcze śniejsza wzmianka pochodzi z pocz ątku XV wieku, kiedy wła ścicielem był Dobrogosta Wło ściejewski. Pod koniec XV wieku dobra przejmuje Andrzej Brzostowski 5 z Wło ściejewek. Na pocz ątku XX wieku maj ątek ten kupili Miel żyńscy – jego wła ścicielem był Maksymilian, a nast ępnie syn Krzysztof. W 1926 roku wydzier żawił Brzóstowni ę Stefan Doerffer. Dom w Brzóstowni był starym, licz ącym ponad sto lat, dworkiem. Posiadał bardzo grube mury, w cz ęś ci był podpiwniczony. Z boku była przybudówka, w której mie ściły si ę kuchnia i spi żarnia. Z frontu wchodziło si ę do hallu przez du żą oszklon ą werand ę zaopatrzona w pi ękne drzwi ozdobione dwiema kołatkami – odlanymi z br ązu – w kształcie lwich głów. Hall był du ży, wyło żony koksowym chodnikiem, ze schodami do góry i wej ściem do piwnicy. W rogu stała mała stylowa kanapka z eliptycznym stolikiem i dwoma fotelikami. Ozdob ą stołu była lampa z br ązu w kształcie syreny. Dom nie był skanalizowany, nie posiadał bie żą cej wody, światła elektrycznego i centralnego ogrzewania. Były tylko piece, a ubikacja znajdowała si ę na zewn ątrz domu. Na parterze mie ściły si ę ponadto: jadalnia, salonik, du ży salon, pokój Jani i Basi oraz kancelaria. Na górze były trzy pokoje: go ścinny (podobno podczas Kulturkampfu słu żył jako kaplica do odprawiania nabo żeństw), pokój chłopców i dwa pokoje słu żą cych. (Antoni Doerffer Wspomnienia ) Po 1945 roku maj ątek został przej ęty przez skarb pa ństwa. Brzóstownia dzisiaj Dzisiaj mieszka w Brzóstowni około 227 osób. Charłub Mała wie ś poło żona 3 km od Ksi ąż a, graniczy z Sebastianowem. Charłub dzisiaj Dzisiaj w Charłubiu mieszka około 84 osób. Chrz ąstowo 6 Wzmianka o tej ziemi pojawia si ę w dokumencie z połowy XIII wieku, kiedy to została przekazana klasztorowi cystersów w Parady żu. Na przełomie XIV i XV wieku wła ścicielem był Paszko Chrz ąstowski. W latach 70. XIX wieku Chrz ąstowo przeszło na własno ść Skarbu Domen Królestwa Pruskiego. W 1920 roku zostało przej ęte przez skarb pa ństwa polskiego. Dwór zbudowano około połowy XIX wieku, w 1945 roku przeznaczony został na szkoł ę. Chrz ąstowo dzisiaj Dzisiaj w Chrz ąstowie mieszka około 424 osób. Chwałkowo Ko ścielne Nazwa wsi pochodzi prawdopodobnie od imienia Chwałka lub Chwalisława. Wzmianka o tej ziemi pojawia si ę pod koniec XIII wieku. Od ko ńca XIV wieku jest w posiadaniu Chwiałkowskich. Nowy folwark powstał około połowy XIX wieku (obecnie cz ęść budynków ju ż nie istnieje). Nieopodal Chwałkowa znajdował si ę folwark Halin zało żony pod koniec XIX wieku, w okresie mi ędzywojennym nale żał do okr ęgu dworskiego w Chwałkowie (obecnie nie istnieje). Ochronka (ok. 1930 r.) Zespół teatralny Chwałkowo Kośc. dzisiaj Dzisiaj w Chwałkowie Ko ścielnym mieszka około 758 osób. Feliksowo 7 Zało żone zostało w drugiej połowie XIX wieku jako folwark. W latach 60. XX wieku dwór i wi ększo ść zabudowa ń rozebrano. Feliksowo dzisiaj Dzisiaj w Feliksowie mieszka około 66 osób. Gogolewo, Gogolewko W XV wieku ziemie te były w posiadaniu Paszka Gogolewskiego. Dwór został zbudowany pod koniec XVIII wieku, przebudowany około połowy XIX wieku. Ołtarz ko ścioła dawniej Ko ściół w Gogolewie dzisiaj Wiatrak Rzeka Warta Dawny folwark Dzisiaj w Gogolewie mieszka około 124 osób, a w miejscowo ści Gogolewko mieszka około 20 osób. Jarosławki 8 Najwcze śniejsza wzmianka pochodzi z ko ńca XIV wieku. Ziemie te były w posiadaniu Jarosławskich. Dwór zbudowano w latach 60. XIX wieku i usytuowano w centralnej cz ęś ci parku. Jarosławki dzisiaj Dzisiaj w Jarosławkach mieszka około 40 osób. Kiełczyn, Kiełczynek Wieś Kiełczyn poło żona jest 1 km od Ksi ąż a przy drodze wojewódzkiej. Kiełczyn dzisiaj Dzisiaj w Kiełczynie mieszka około 119 osób. Wie ś Kiełczynek poło żona jest przy drodze powiatowej. Kiełczynek dzisiaj Dzisiaj w Kiełczynku mieszka około 339 osób. Kołacin 9 Najwcze śniejsza wzmianka pochodzi z ko ńca XIV wieku. Ziemie te były w posiadaniu Kołackich. Prawdopodobnie w XV wieku istniał tu dwór i folwark. W 1945 roku maj ątek przeszedł na własno ść skarbu pa ństwa. Wiatrak Kołacin dzisiaj Dzisiaj w Kołacinie mieszka około 359 osób. Konarskie Najwcze śniejsza wzmianka pochodzi z drugiej połowy XIII wieku, dotyczy przekazania dóbr przez Komesa Bronisza klasztorowi cystersów w Parady żu. Pod koniec XIV wieku wła ścicielem tej ziemi był Paszko z Gogolewa. W okresie mi ędzywojennym wła ścicielk ą maj ątku była Stanisława Gertych z domu Barcikowska. Wtedy funkcjonowała tam mączkarnia i prowadzono hodowl ę koni. Po 1945 roku maj ątek przeszedł na własno ść skarbu pa ństwa. Konarskie dzisiaj Dzisiaj w Konarskiem mieszka około 78 osób. Konarzyce Wie ś Konarzyce poło żona jest 4 km od Ksi ąż a przy drodze wojewódzkiej. Cmentarz ewangelicki Konarzyce dzisiaj Szkoła dawniej Dzisiaj w Konarzycach mieszka około 224 osób. Łęż ek 10 Najwcze śniejsza wzmianka o tej ziemi pochodzi z XV wieku, kiedy wła ścicielk ą była wdowa po Paszku ze Sroczewa. W XVII wieku Ł ęż ek został wł ączony do dóbr ziemskich w Ł ęgu. Łęż ek dzisiaj Dzisiaj w Ł ęż ku mieszka około 136 osób. Ługi Wie ś Ługi poło żona jest 8 km od Ksi ąż a przy drodze powiatowej z Dolska do Mchów. We wsi znajduje si ę skrzy żowanie z drog ą powiatow ą do Wło ściejewic. Ługi dzisiaj Dzisiaj w Ługach mieszka około 239 osób. Mchy Najwcze śniejsza wzmianka pochodzi z XIV wieku. Maj ątek był w posiadaniu Mchowskich, pó źniej Sepi ńskich, Radoli ńskich. Pod koniec XVIII wieku właścicielem był Sebastian Bie ńkowski, inicjator budowy zachowanego do dzi ś pałacu. Na pocz ątku XX wieku maj ątek ten kupili Miel żyńscy. Po 1945 roku maj ątek przeszedł na własno ść skarbu pa ństwa. Ko ściół w Mchach Le śniczówka Dzisiaj w Mchach mieszka około 695 osób. Mi ędzybórz 11 Najwcze śniejsza wzmianka pochodzi z ko ńca XIV wieku. Na przełomie XIV i XV wieku wła ścicielem był Dobrogost Mi ędzyborski.