Uniwersytet Łódzki Wydział Filologiczny Katedra Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej Paulina Czarnek Rodzaje rozrywki w polskiej radiofonii komercyjnej Praca doktorska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Elżbiety Olejniczakowej w Katedrze Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej UŁ Łódź 2014 Niniejsza dysertacja nie powstałaby, gdyby nie wsparcie wielu osób, którym chciałabym w tym miejscu podziękować. Przede wszystkim zaś mojej promotorce, prof. dr hab. Elżbiecie Olejniczakowej, twórczyni Łódzkiej Szkoły Radioznawczej. To właśnie dzięki Niej zrodziła się we mnie ogromna pasja do medium audialnego, przejawiająca się zarówno dziennikarsko, dydaktycznie, jak i – co chyba najważniejsze – badawczo. Wsparcie prof. dr hab. Elżbiety Olejniczakowej na każdym etapie powstawania rozprawy stało się nieodzowne dla ostatecznego jej kształtu, za co niezmiernie dziękuję. Ogromną wdzięczność pragnę również wyrazić w stosunku do wszystkich członków Łódzkiej Szkoły Radioznawczej, grupy ludzi niezwykle inspirujących i twórczych, pracowników i doktorantów Katedry Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Łódzkiego za każde dobre słowo i choćby najmniejszy przyjazny gest. I wreszcie podziękowania należą się moim bliskim – rodzinie i przyjaciołom, za wszystko, co od nich otrzymałam. 2 Spis treści Wstęp………………………………………………………………………………………. s. 7 Rozdział I Kulturowe źródła medialnej rozrywki – rozważania teoretyczne……...… s. 16 Wprowadzenie…………………………………………………………………………….. s. 17 1. Zabawy, rozrywki, gry – wzajemne uwarunkowania…………………………... s. 17 2. Koncepcja czasu wolnego………………………………………………………. s. 27 3. Teoria karnawalizacji a kultura współczesna…………………………………... s. 32 4. Rozrywka a społeczne funkcje mediów masowych……………………………. s. 36 Wnioski………………………………………………………………………………….… s. 42 Rozdział II Charakterystyka polskiej radiofonii komercyjnej……………………….. s. 44 Wprowadzenie…………………………………………………………………………….. s. 45 1. Struktura rynku radiowego w Polsce…………………………………………… s. 45 2. Radio komercyjne jako organizacja medialna………………………………….. s. 47 3. Proces formatowania radia……………………………………………………... s. 52 4. Strategie budowania ramówki………………………………………………….. s. 56 5. Merkantylny aspekt funkcjonowania stacji komercyjnych…………………….. s. 59 6. Pozycja rozgłośni komercyjnych na polskim rynku medialnym……………….. s. 65 6.1 Radio RMF FM……………………………………………………...… s. 68 6.2 Radio ZET…………………………………………………………...… s. 70 6.3 Radio Eska…………………………………………………………….. s. 72 Wnioski…………………………………………………………………………………… s. 74 3 Rozdział III Rozrywka w programach radiowych…………………………………..… s. 76 Wprowadzenie………………………………………………………………………….…. s. 77 1. Radio jako źródło przyjemności. Rzut oka na historię medium audialnego…… s. 78 2. Rozrywka nadideologią radiowego dyskursu? Hybrydyczne formy antenowej zabawy…………………………………………………………………………….. s. 81 3. Radiowy program rozrywkowy – próba definicji………………………………. s. 88 4. Rola i osobowość dziennikarza prowadzącego antenowe zabawy…….……….. s. 90 5. Rozrywkowe formy gatunkotwórcze………………………………………….. s. 100 5.1 Muzyka………………………………………………………………. s. 101 5.2 Game shows – antenowe gry i zabawy………………………………. s. 109 5.3 Telefony słuchaczy do studia, czyli call-ins………………………..... s. 116 5.4 Spreparowane formy radiowego dialogu – talk-jokes z wykorzystaniem formuły call-out…………………………………………………….……. s. 120 5.5 Rozrywkowe oblicze działań autopromocyjnych i reklamowych…… s. 130 5.5 Wariantywne realizacje wzorca gatunkowego radiowego felietonu.... s. 137 6. Rozrywka w pasmach drive time…………………………………………….... s. 144 6.1 Audycje poranne z gatunku morning shows…………………….…… s. 147 6.2 Afternoon drive time shows, czyli programy popołudniowego szczytu komunikacyjnego……………………………………………………...…. s. 164 7. Audycja towarzysząca jako forma nieinwazyjnej radiowej zabawy………….. s. 174 8. Wiadomości radiowe w formule infotainment…………………………….….. s. 184 Wnioski…………………………………………………………………………….…….. s. 197 Rozdział IV Radiowa rozrywka z perspektywy procesu konwergencji…………….. s. 198 Wprowadzenie…………………………………………………………………………… s. 199 1. Konwergencja jako współczesny fenomen medialny – próba charakterystyki.. s. 199 2. Radio a nowe media – wprowadzenie teoretyczne……………………………. s. 204 3. Strony internetowe rozgłośni…………………………………………….……. s. 208 3.1. Radiowe (internetowe) memy…………………………………….…. s. 219 3.2. Gry internetowe………………………………………………….….. s. 223 4 3.3 Radiowy talent show w sieci…………………………………….…… s. 226 3.4. Audiowizualne oblicze radia…………………………………..…….. s. 241 4. Aktywność nadawców radiowych w innych przestrzeniach sieci…………….. s. 243 4.1 Aplikacje mobilne……………………………………………….…… s. 243 4.2 Radiostacje w serwisach społecznościowych………………….…….. s. 244 4.3. Współpraca ze sprofilowanymi tematycznie platformami medialnymi………………………………………………………………. s. 248 Wnioski………………………………………………………………………………...… s. 253 Rozdział V Pozaantenowe formy rozrywki radiowej……………………………..….. s. 257 Wprowadzenie……………………………………………………………………...……. s. 258 1. Koncerty………………………………………………………………….……. s. 260 1.1 Koncerty o charakterze okolicznościowym………………….………. s. 261 1.1.1 Koncerty sylwestrowe………………………………………. s.262 1.2 Trasy koncertowe………………………………………………...….. s. 272 1.2.1 „Siła muzyki”…………………………………………...….. s. 273 1.2.2 „Lato Zet i Dwójki”…………………………………..……. s. 274 1.2.3 „Hity na czasie”……………………………………………. s. 282 1.2.4 „Letnia Scena Eski”…………………………………….….. s. 289 1.2.5 „Muzyka najlepsza pod słońcem”…………………….…… s. 292 1.3 Festiwale muzyczne – Sopot i Bydgoszcz Hit Festiwal……….…….. s. 293 2. Letnie i zimowe wyjazdy do znanych kurortów………………………...…….. s. 302 2.1 „Eska odwołuje zimę” i zagraniczne wyjazdy z Radiem Zet…………………………………………………………………….….. s. 302 2.2 „Start do nart”.………….……………………………………………. s. 308 3. Wydarzenia sportowe……………………………………………………….… s. 312 3.1 Mecz „Radio Zet kontra słuchacze”…………………………………. s. 313 3.2 Rajd RMF Marocco Challenge………………………………...…….. s. 318 3.3 Mistrzostwa Europy w piłce nożnej Euro 2012……………….……. s. 322 Wnioski………………………………………………………………………………...… s. 326 5 Zakończenie………………………………………………………………………….….. s. 329 Bibliografia…………………………………………………………………………..….. s. 335 Aneks……………………………………………………………………………….…… s. 368 Spis tabel………………………………………………………………………………… s. 375 Spis rysunków……………………………………………………………………….….. s. 376 Spis wykresów…………………………………………………………………………... s. 377 Spis zdjęć…………………………………………………………………………….….. s. 378 6 Wstęp 7 Pierre Sorlin napisał w jednym ze swoich najbardziej znanych tekstów poświęconych mediom, że „(...) rekreacyjna rola środków masowego przekazu wywołuje bardziej aktywne reakcje niż ich część informacyjna, co z kolei sprawia, że konieczne staje się badanie środków masowego przekazu w ramach rozrywki, tak jak rozwija się ona we współczesnych społeczeństwach”1. Uświadomienie więc sobie, jak wielką rolę w dzisiejszych mediach odgrywa zabawa i w jaki sposób wpływa ona na ich odbiorców, wydaje się kwestią niezwykle istotną. I to nie tylko z punktu widzenia teorii środków masowej komunikacji, ale również szerokiej wiedzy kulturowej na temat współczesności i zjawisk ją kreujących. Zdając sobie sprawę z owej potrzeby, postanowiłam właśnie tematowi rozrywki poświęcić niniejszą dysertację, odnosząc się do chyba najmniej zgłębionego w odniesieniu do tego zjawiska medium, jakim jest radio komercyjne. Celem rozprawy będzie więc zaprezentowanie rodzajów rozrywki, które można wyodrębnić w działaniach podejmowanych przez wybrane stacje reprezentujące sektor rozgłośni prywatnych. „(…) brzęcząca tapeta – akustyczne tło codziennych zajęć2. Niewymagające skupienia, ale nachalne w autoprezentacji, żywe i spontaniczne, a jednocześnie powtarzalne i przewidywalne, zachowawcze w doborze treści przystosowanych do potrzeb masowej publiczności, ale kontestujące tradycję, powszechnie znane i słyszane (...)”3 – tak w skrócie określiła medium audialne w komercyjnej jego odmianie Magdalena Steciąg. Radio komercyjne to na polskim rynku cały czas jeszcze nie do końca ukonstytuowany podmiot. Jego wprowadzenie wraz z początkiem lat 90. poskutkowało pojawieniem się zupełnie nowej jakości w eterze i wywołało szereg zmian, które wciąż mają miejsce, także w innych sektorach krajowej radiofonii. Podobnie rysuje się kształt polskiej myśli badawczej poświęconej rozgłośniom komercyjnym, która znajduje się jeszcze we wstępnej fazie rozwoju, nadal wypracowując właściwe sobie narzędzia i metody badawcze. Mam jednocześnie świadomość, iż zajmowanie się omawianą problematyką nie należy do najłatwiejszych i wymaga niezwykle skrupulatnego, rozważnego postępowania, wszak – jak wskazuje Małgorzata Bogunia-Borowska – badanie współczesności, z uwagi na 1 Sorlin P., Mass media, Wrocław 2001, s. 154. 2 Joe Tacchi twierdzi, że słuchanie radia daje swoiste poczucie spokoju, pozwala zagłębić się w dźwięki, które oddzielają odbiorcę od codzienności. Tacchi J., Radio in the (i)home: changing experiences of domestic audio technologies in Britain [w:] Radio fields: antrophology and wireless sound in the 21st century, red. Bessire L., Fisher L., Ginsburg F., Nowy Jork 2012, s. 233-249. 3 Steciąg M., Informacja, wywiad, felieton. Sposób istnienia tradycyjnych gatunków w radiu komercyjnym, Zielona Góra 2006, s. 5. 8 refleksyjność nowoczesności, opiera się na ciągłym poddawaniu w wątpliwość wysuwanych tez, rewidowaniu wypracowywanych teorii4. Co więcej, trudności teoretyczne i metodologiczne pogłębia też „płynność” przestrzeni („pola”) mediów i przestrzeni języka. W obrębie współczesnego pola medialnego dokonują się zmiany, ruchy, przemieszczenia, powstają nowe lub zmodyfikowane formy przekazu i komunikacji, przeorganizowuje się tradycyjny układ nadawczo- odbiorczy, przekaz zastępuje